رضا نظریان

دانشجوی دکتری جامعه‌‌‌‌شناسی فرهنگی دانشگاه تهران. تهران. ایران.

 reza.nazarian@ut.ac.ir

چکیده

علمِ عمرانِ ابن خلدون، صرفاً به این دلیل می‌‌‌‌تواند زنده باشد که ربطی با تاریخِ اکنون بیابد. تاریخِ اکنون از جهتی با زمانۀ ابن خلدون در گسست و از جهتی در پیوست است. توأمانی گسست و پیوست، در متنی تاریخی، ضرورت فراخوانیِ ساحات همچنان زندۀ متن را، در عین وانهادنِ ساحاتِ بی‌‌‌‌ربط با اکنون، به‌‌‌‌دنبال دارد. ابن خلدون تاریخ را متناسب با علمِ عمران خود فراخوانده است، در اینجا نیز علمِ عمران در ربطِ با تاریخِ اکنون، فراخوانده می‌‌‌‌شود. این فراخوانی، به‌‌‌‌ضرورت، همراه با ساخت‌‌‌‌شکنی و بازساختِ علمِ عمران است. علمِ عمران ـ و نه گرایش‌‌‌‌های کلامی، فقهی یا فلسفیِ ابن خلدون ـ برای تاریخِ اکنون پرفایده است. اگر علمِ عمران صرفاً گزارش‌‌‌‌هایی تاریخی از وقایعی باشد که مُرده‌‌‌‌اند، یا اگر علمِ عمران به گذشته یا آینده‌‌‌‌ای اِلصاق شود که مربوط به او نیست و یا اگر علمِ عمران به گرایش‌‌‌‌هایِ ابن خلدون تقلیل یابد، فراخوانی علمِ عمران، برای تاریخِ اکنون، مُمتنع می‌‌‌‌شود. به‌‌‌‌نظر می‌‌‌‌رسد این سه ژانرِ امتناع مطالعات خلدونی را اِشغال کرده‌‌‌‌اند. ژانر امتناعی اوّل زمانۀ اکنون را در گسست با زمانۀ ابن خلدون می‌‌‌‌فهمد. ژانر امتناعی دوّم، با تخفیفِ زمانۀ ابن خلدون، انتظاری از علمِ عمران دارد که مربوط به آن علم نیست. ژانر امتناعی سوّم تقلیل‌‌‌‌گراست و علمِ عمران را به گرایش‌‌‌‌هایِ ابن خلدون تقلیل می‌‌‌‌دهد. در میانۀ این سه ژانرِ امتناع، نگارنده ژانری را فرا می‌‌‌‌خواند که می‌‌‌‌تواند از حاشیۀ مطالعاتِ خلدونی به متن راه یابد. این مقاله، با بهره‌‌‌‌گیری از روش تحلیل ژانر، نشان می‌‌‌‌دهد که ژانرِ ممکن چگونه می‌‌‌‌تواند در میانۀ ژانرهای مُمتنع به‌‌‌‌ظهور برسد. موضوعِ کلانی که در ذیل ژانر ممکن فراخوانی می‌‌‌‌شود، نحوۀ «فروپاشیِ دولت» است. صورت‌‌‌‌بندی ابن خلدون از این موضوع بازسازی می‌‌‌‌شود تا ربط علمِ عمران با تاریخِ اکنون پی گرفته شود. این مقاله، در ضمنِ فراخواندن این موضوع، پیشنهاد می‌‌‌‌دهد با بهره‌‌‌‌گیری از روش‌‌‌‌شناسی همین پژوهش، موضوعاتِ دیگر، مانند «نحوۀ فراز و فرود علم»، در پژوهش‌‌‌‌های بعدی فراخوانده شود.

کلید‌‌‌‌واژه‌‌‌‌ها:

فراخوانیِ علمِ عمران، تاریخِ اکنون، ژانرهایِ ممتنع، ژانرهایِ ممکن.

کتابنامه

آزاد ارمکی، تقی. ۱۳۹۷٫ «ضرورت گذر از دستگاه نظری ابن خلدون: گفت و گو با دکتر تقی آزاد ارمکی». مجلۀ علوم انسانی اسلامیِ صدرا. سال هفتم. شمارۀ ۲۶ و ۲۷٫ صص ۱۱۳-۱۰۳٫

ابن خلدون، عبدالرحمن. ۱۳۵۹٫ مقدمه ابن خلدون. جلد اول و دوم. ترجمۀ محمد پروین گنابادی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. چاپ چهارم.

امیدی، رضا. ۱۳۹۸٫ نشست «سیاست‌‌‌‌های بودجه‌‌‌‌ای امور اجتماعی: بررسی لایحه بودجه سال ۱۳۹۹». ارائه‌‌‌‌شده در مؤسّسۀ دین و اقتصاد. سوم بهمن ماه ۱۳۹۸٫

پارسانیا، حمید. ۱۳۹۷٫ «چرا باید ابن خلدون را اشعری خواند؟». مجلۀ علوم انسانی اسلامیِ صدرا. سال هفتم. شمارۀ ۲۶ و ۲۷٫ صص ۲۵-۱۲٫

توفیق، ابراهیم. ۱۳۹۲٫ «سیاست اجتماعی، علوم اجتماعی و الهیات گذار». ماهنامۀ مهرنامه. شمارۀ ۳۳٫

توفیق، ابراهیم؛ اسلامی، روح‌‌‌‌الله؛ اولاد‌‌‌‌دمشقیه، صالح؛ تمجیدی، مزدک؛ خراسانی، امیر؛ صفاری، حسام؛ وزوایی، نوید؛ یوسفی سیدمهدی. ۱۳۹۸٫ نامیدن تعلیق: برنامه‌‌‌‌ای پژوهشی برای جامعه‌‌‌‌شناسی تاریخی انتقادی در ایران. تهران: انتشارات مانیا هنر.

الجابری، محمد عابد. ۱۳۹۸٫ اندیشه ابن خلدون؛ عصبیت و دولت: نمودهای یک نظریه خلدونی در باب تاریخ اسلام. ترجمۀ احمد فرادی اهوازی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

حیدری، آرش. ۱۳۹۱٫ «فروید و آلتوسر: جنبه‌‌‌‌های جامعه‌‌‌‌شناختی روانکاوی». مجلۀ جامعه‌‌‌‌شناسی ایران.‌‌‌‌ دورۀ سیزدهم. شمارۀ ۳٫ صص ۲۴-۳٫

دهقانی، آوا؛ توفیق، ابراهیم. ۱۳۹۶٫ «تبارشناسی نظم تهران امروز با محوریت نقش نهاد کمیسیون ماده پنج». مجلۀ جامعه‌‌‌‌شناسی ایران. دورۀ ۱۸٫ شمارۀ ۲٫ صص ۲۷-۱٫

روزنتال، اروین آی.جی. ۱۳۸۸٫ اندیشه سیاسی اسلام در سده های میانه. ترجمۀ علی اردستانی. تهران: نشر قومس.

زاهد زاهدانی، سید سعید. ۱۳۹۷٫ «ابن خلدون: اندیشمند اسلامی یا سکولار؟». مجلۀ علوم انسانی اسلامیِ صدرا. سال هفتم. شمارۀ ۲۶ و ۲۷٫ صص ۱۱۸-۱۱۴٫

طباطبایی، سید جواد. ۱۳۹۱٫ ابن خلدون و علوم اجتماعی: گفتار در شرایط امتناع علوم اجتماعی در تمدن اسلامی. تهران: نشر ثالث.

فرادی، احمد. ۱۳۹۱٫ «نگاهی به نظرات محمد عابد الجابری درباره ابن خلدون: برای ابن خلدون». روزنامۀ شرق. سال نهم. شمارۀ ۱۵۱۸٫

لاتزاراتو، موریتزیو. ۱۳۹۴٫ ساخت انسان بدهکار: جستاری در وضعیت نولیبرال. ترجمۀ پیمان غلامی. انتشار الکترونیکی: www.asabsanj.com.

محمدی، رحیم. ۱۳۹۷٫ «نسبت ابن خلدون و ایران امروز: گفت و گو با دکتر رحیم محمدی». مجلۀ علوم انسانی اسلامیِ صدرا. سال هفتم. شمارۀ ۲۶ و ۲۷٫ صص ۱۲۵-۱۱۹٫

مهدی، محسن. ۱۳۸۳٫ فلسفه تاریخ ابن خلدون. ترجمۀ مجید مسعودی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

وبر، ماکس. ۱۳۸۲٫ روش‌‌‌‌شناسی علوم اجتماعی. ترجمۀ حسن چاوشیان. تهران: نشر مرکز.

Ab Halim, Asyiqin. 2014. “Ibn khalduns theory of asabiyyah and the concept of muslim ummah“. Journal of Al-tamaddun. vol. 9 (1). pp. 33-44.

Ahmad, Zaid. 2003. THE EPISTEMOLOGY OF IBN KHALDUN. London: Routledge.

Kennedy, john. 2011. “Prophets armed: Muhammad Ibn khaldun and Niccolo Machiavelli“. Society for promoting Christian knowledge. pp. 101-107 http://tjx.sagepub.com/content/114/2/101. (Article first published online: February 7, 2011; Issue published: March 1, 2011).