اصول حقوق بشردوستانه در اسلام با نگاهی به حقوق بین‌الملل
عبدالحکیم سلیمی
استادیار جامعه المصطفی العالمیه، ایران، قم
a.hakimsalimi@gmail.com
چکیده
اصول حقوق بشردوستانه خاستگاه حمایت از انسان کریم و کرامت انسانی، پیشگیری از وقوع جنگ، تحدید قلمرو جنگ و ابزار جنگی، تسکین آلام و مصائب ناشی از جنگ و حمایت از اهداف خاص در منازعات مسلحانه است. با توجه به رسالت جهانی اسلام و بایستگی اسلامی‌سازی علوم انسانی، تحقیق حاضر به هدف تبیین اصول حقوق بشردوستانه از منظر اسلام، با نگاهی گذرا به حقوق بین‌الملل، سامان یافته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ایده بشردوستانه به دلیل جهانی بودن، قدر مشترک ادیان، مکاتب و نظام‌های حقوقی را تشکیل می‌دهد. اصول حقوق بشردوستانه در اسلام خاستگاه الهی دارد. قرآن کریم با شناخت دقیق از انسان و درک عمیق از روابط بین‌الملل خصمانه، قرن‌ها زودتر از حقوق بین‌الملل معاصر، اصول حقوق بشردوستانه را ابلاغ و همگان را به رعایت آن دعوت کرده است. التزام قلبی و عملی پیشوایان دین بهویژه پیامبر گرامی اسلام۶ به این اصول، نقطه عطفی در تاریخ حقوق بشردوستانه به شمار می‌رود. «خاستگاه وحیانی»، «سبقت زمانی»، «ابتکار» و ضمانت اجرایی مادی و معنوی از امتیازات حقوق بشردوستانه در اسلام است. اصول حقوق بشردوستانه بین‌المللی برایند افزایش بیرویه منازعات مسلحانه و شکوفایی ایده انساندوستانه در قرن بیستم پدیدار گشته است. اشتراک در برخی اصول و اهتمام به رعایت آنها در منازعات مسلحانه، وجه مشترک دیدگاه اسلام و حقوق بین‌الملل است.
کلیدواژگان: اصل عدالت، اصل کرامت، اصل دعوت، اصل احسان، اصل محدودیت، اصل تفکیک، اصل تناسب، اصل وفای به عهد.
منابع
- قرآن کریم.
- نهج الفصاحه (۱۳۶۰). ترجمه و گردآوری ابوالقاسم پاینده. تهران: جاویدان. چاپ پانزدهم.
- نهج البلاغه (۱۳۷۹). ترجمه محمد دشتی. قم: آل طه.
- آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر (۱۴۰۸ق). تیسیر الکریم الرحمن. بیروت: مکتبه النهضه العربیه.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی (۱۳۷۶). الأمالی. تهران: کتابچی. چاپ ششم.
- ابنقتیبه، عبدالله بن مسلم (۱۴۱۵ق). عیون الاخبار. جلد ۱٫ قم: شریف الرضی.
- احمدی میانجی، علی (۱۴۱۹ق). مکاتیب الرسول. تهران: دارالحدیث الثقافیه.
- ارمنازی، نجیب (۱۹۳۰م). الشرع الدولی فی الاسلام. دمشق: مطبعه ابنزیدون.
- اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف (۱۴۲۰ق). البحر المحیط فی التفسیر. جلد ۲٫ تحقیق: صدقی محمد جمیل. بیروت: دارالفکر.
- بیهقی، احمد بن حسن (بی‌تا). السنن الکبری. جلد ۸٫ بیروت: دارالمعرفه.
- جصاص، احمد بن علی (۱۴۰۵ق). احکام القرآن. جلد ۱٫ دار احیاء التراث العربی. بیروت:
- جعفری، محمدتقی (۱۳۷۰). تحقیق در دو نظام جهانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام و غرب. تهران: دفتر حقوق بین‌الملل جمهوری اسلامی ایران.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۷۵). فلسفه حقوق بشر. قم: مرکز نشر اسراء.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۵). تفسیر انسان به انسان. قم: مرکز نشر اسراء. چاپ دوم.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۵). تسنیم: تفسیر قرآن کریم. جلد ۹٫ قم: اسراء.
- عاملی، محمد بن حسن (۱۴۱۴ق). وسایل الشیعه الی تحصیل مصالح الشریعه. جلد ۱۱٫ قم: مؤسسه آل‌البیت:. چاپ دوم.
- حسینی، سیدمحمد صادق ( ۱۴۱۳ق). فقه الصادق. جلد ۱۳٫ قم: مؤسسه دارالکتاب. چاپ سوم.
- حلی، جعفر بن حسن (۱۹۶۴م). المختصر النافع فی فقه الامامیه. نجف: مطبعه النعمان.
- حمید الله، محمد (۱۴۰۷ق). مجموعه الوثایق السیاسیه للعهد النبوی و الخلافه الراشده. بی‌جا: دارانفاس.
- خمینی، سیدمصطفی (۱۳۶۲). تفسیر القرآن الکریم. جلد ۲٫ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. سازمان چاپ و انتشارات.
- دیتر فلک (۱۳۸۷). حقوق بشردوستانه در مخاصمات مسلحانه. با اهتمام و ویرایش سیدقاسم زمانی و نادر ساعد. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
- رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۰ق). مفاتیح الغیب. جلد ۵٫ بیروت: دار احیاء التراث العربی. چاپ سوم.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ق). المفردات فی غریب القرآن. محقق / مصحح: صفوان عدنان داودی. بیروت: دارالعلم الشامیه.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۶ق). مفردات الفاط قرآن کریم. بیروت: دارالعلم.
- رشید، محمدرضا (۱۴۲۰ق). تفسیر المنار. جلد ۲٫ بیروت: دارالکتب العلمیه.
- روسو، شارل (۱۳۶۹). حقوق مخاصمات مسلحانه. جلد ۱٫ ترجمه سیدعلی هنجنی. بی‌جا: دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران.
- زحیلی، محمد (۱۴۱۸ق). حقوق الانسان فی الاسلام. بیروت-دمشق: دار ابنکثیر.
- زحیلی، وهبه (۱۴۱۱ق). التفسیر المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج. جلد ۲ و ۸٫ بیروت: دارالفکر المعاصر.
- زحیلی، وهبه (۱۴۰۹ق). الفقه الاسلامی وأدلته. جلد ۶٫ دمشق: دارالفکر. م۱۹۸۹ .
- زحیلی، وهبه (۱۴۱۹ق). آثارالحرب فی الفقه الاسلامی. بیروت: مطابع المستقبل. چاپ دوم.
- سلیمی، عبدالحکیم (۱۳۸۲). نقش اسلام در توسعه حقوق بین‌الملل. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- سلیمی، عبدالحکیم (۱۳۹۲). درسنامه حقوق بشر از دیدگاه اسلام. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
- سیوطی، عبدالرحمن (۱۴۱۴ق). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. جلد ۱٫ بیروت: دارالفکر.
- صدر، سیدمحمدباقر (۱۴۰۸ق). اقتصادنا. بی‌جا: المجمع العالمی للشهید الصدر. چاپ دوم.
- طباطبائی، سیدعلی (۱۴۱۹ق). ریاض المسائل. مشهد: مؤسسه آل‌البیت لأحیاء التراث.
- طباطبائی، محمدحسین (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. جلد۲، ۵ و ۹٫ قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- طبرسی، فضل بن محمد (۱۳۶۰). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. جلد ۲٫ تحقیق رضا ستوده. تهران: انتشارات فراهانی.
- طنطاوی، سیدمحمد (بی‌تا). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم. جلد ۱، ۵ و ۱۱٫ بی‌جا: بی‌نا.
- طوسی، محمد بن حسن (۱۴۰۹ق). تبیان فی تفسیر القرآن. جلد ۱-۲، ۴ و ۹٫ تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی.بیروت ـ دار احیاء التراث العربی ـ مکتب الاعلام الاسلامی.
- طیب، سیدعبدالحسین (۱۳۷۸ش). اطیب البیان. جلد ۱٫ تهران: انتشارات اسلام.
- عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۷۳). فقه سیاسی، فقه سیاسی (نظام سیاسی و رهبری در اسلام). تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
- عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۸۳). فقه سیاسی. جلد ۵٫ تهران: امیرکبیر.
- عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۸۵). فقه سیاسی. اصول حاکم بر مخاصمات مسلحانه (جهاد). جلد ۶٫ تهران: امیرکبیر.
- عمید زنجانی، عباسعلی (۱۳۸۸). مبانی حقوق بشر در اسلام و غرب. مصحح ابوالفضل احمدزاده. تهران: مجد.
- قرباننیا. ناصر (۱۳۸۷). حقوق بشر و حقوق بشردوستانه. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
- قرشی، سیدعلیاکبر (۱۴۱۲ق). قاموس قرآن. جلد ۵٫ تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ ششم.
- کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷ق). الکافی. جلد ۵٫ تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ چهارم.
- مجلسی، محمدباقر (بی‌تا). بحارالانوار. جلد ۱۶، ۲۱، ۲۲، ۴۲ و ۷۵٫ بیروت: مؤسسه الوفا.
- محمد بن طاهر (بی‌تا). التحریر و التنویر. جلد ۱۷٫ بی‌جا: بی‌نا.
- مسائلی محمود و عالیه ارفعی (۱۳۷۱). جنگ و صلح از دیدگاه حقوق و روابط بین‌الملل. تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۷۷). حقوق و سیاست در قرآن. قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۰). نظریه حقوقی اسلام. جلد ۱٫ قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;. چاپ دوم.
- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۲). نظریه حقوقی اسلام. جلد ۱٫ قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- مصباح یزدی، محمدتقی (۱۳۸۸). نگاهی گذرا به حقوق بشر از دیدگاه اسلام. تدوین و نگارش عبدالحکیم سلیمی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
- مصطفوی، حسن (۱۳۸۰). تفسیر روشن. جلد ۳٫ تهران: مرکز نشر کتاب.
- مصطفوی، حسن (۱۳۸۵). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. ج۳، ۵، ۸ و۱۰٫ تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی.
- مطهری، مرتضی (۱۳۶۳). تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: انتشارات صدرا.
- مطهری، مرتضی (۱۳۶۸). مجموعه آثار. جلد ۱٫ قم: صدرا.
- مطهری، مرتضی (۱۳۸۸). نظام حقوق زن در اسلام. تهران: صدرا. چاپ پنجاه و یکم.
- معین، محمد (۱۳۶۰). فرهنگ فارسی. جلد ۳٫ تهران: سپهر. چاپ چهارم.
- مغنیه، محمدجواد (۱۴۲۴ق).تفسیر الکاشف. جلد ۱٫ تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مقدس اردبیلی، احمد (بی‌تا). بزبده البیان فی احکام القرآن. تهران: کتابفروشی مرتضوی.
- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. جلد ۲، ۴، ۱۱ و ۱۸٫ تهران: دارالکتب الاسلامیه.
- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (۱۳۷۸). تفسیر نمونه. جلد ۲۰٫ تهران: دارالکتب الاسلامیه. چاپ هفدهم.
- مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۵). پیام قرآن. جلد ۱۰٫ قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب۷٫ چاپ دوم.
- موحد، محمدعلی (۱۳۸۱). در هوای حق و عدالت. تهران: نشر کارنامه.
- موسوی سبزواری، سیدعبدالاعلی (۱۴۰۹ق). مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. جلد ۳٫ بیروت: مؤسسه اهلبیت:.
- نجفی، محمدحسن (۱۳۶۰). جواهر الکلام. جلد ۲۱٫ بیروت: داراحیاء التراث العربی. چاپ هفتم.
- منشور سازمان ملل متحد. ۲۴ اکتبر ۱۹۴۵٫
- اعلامیه جهانی حقوق بشر. ۱۰ دسامبر ۱۹۴۸٫
- کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو. ۱۲ آگوست ۱۹۴۹٫
- کنوانسیون بین المللی رفع هرگونه تبعیض نژادی.۲۱ دسامبر ۱۹۶۵٫
- میثاق بین‌المللی حقوق مدنی سیاسی. ۱۶ دسامبر ۱۹۶۶٫
- پروتکل‌های الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو. ۸ جون ۱۹۷۷٫
- کنوانسیون رفع هر گونه تبعیض علیه زنان. ۱۸ دسامبر ۱۹۷۹٫
- کنوانسیون منع شکنجه و دیگر رفتارها یا مجازاتهای بیرحمانه، غیر انسانی یا ترذیلی ۱۰ دسامبر ۱۹۸۴
۷۸٫٫ پروتکل اختیاری کنوانسیون ضد شکنجه و سایر مجازات یا رفتار بیرحمانه، غیرانسانی یا تحقیر آمیز. ۱۸ دسامبر ۲۰۰۲
- Openheim (1965). International Law, War and Natrality, ed.Leuterpacht, vol III.
- ۸۰٫ Perry, Michael J. (1998). ,The Idea of Human Rights, Newyork Oxford, oxford
