سیدسعید زاهد زاهدانی

دانشیار بخش جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز و عضو پژوهشکده تحول در علوم انسانی دانشگاه شیراز

zahedani@shirazu.ac.ir

مهدی مقدسی

کارشناس ارشد جامعه شناسی

mhdimoghaddasi@gmail.com

چکیده

در مقاله حاضر، تحولات بافت فیزیکی شهرهای ایرانی پس از ورود اسلام به این کشور، و علت یا علل اصلی این تحولات بررسی می‌شود. پژوهش انجام‌شده با ارائه این نظریه که ساختار اجتماعی غیرتمرکزگرا موجب شکل‌گرفتن بافت شهری غیرتمرکزگرا شده که امکانات در سطح آن توزیع می‌گردد، نشان می‌دهد که «عدالت طبقاتی» مهم‌ترین عامل تغییر و تحولات است که به تبع اهمیت اصل «عدالت» در ساختار اجتماعی جامعه مسلمین در بافت فیزیکی شهرهای ایرانی بروز کرده است. این مطالعه به‎ویژه با توجه به لزوم بازنگری در الگوهای شهرسازی موجود و تهیه الگوهای شهرسازی برمبنای اصول دین مبین اسلام ضرورت می‌یابد. در پژوهش حاضر که به صورت تاریخی-تطبیقی و با استفاده از اسناد صورت گرفته، به مقایسه بافت فیزیکی و ساختار اجتماعی شهرهای ایرانی در دو مقطع پیش و پس از ورود اسلام به این کشور می‌پردازیم.

کلیدواژگان: اسلام، عدالت، ساختار اجتماعی، بافت فیزیکی، شهر، دوره ساسانی.

منابع

اشرف، احمد (۱۳۵۳). تحقیق در مسائل ایران: ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران – دوره اسلامی، نشریه نامه علوم اجتماعی (دوره قدیم)، ش۴، صص۷-۴۹٫

اشرف، احمد (۱۳۶۰). تداوم برخی از ویژگی‌های تاریخی زندگی شهری در ایران، آرش. ش۲۶، صص۱۳۲-۱۵۵٫

موسوی ‌خمینی، روح‌الله (۱۳۸۹). «صحیفه امام». ج۱٫ تهران: مرکز مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).

بیگدلی، عطاءالله (۱۳۹۳). شهرسازی. تهران: انتشارات امیرکبیر.

پیرنیا، حسن، و اقبال آشتیانی، عباس (۱۳۸۹). تاریخ ایران. تهران: پارمیس.

زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۶۵). نظریه‌ای در مورد مهاجرت با توجه به نمونه ایران، علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ۲ (۱). صص۱-۱۸٫

زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۸۰). حاشیه‌نشینی. شیراز: دانشگاه شیراز.

زاهد زاهدانی، سیدسعید (۱۳۸۵). نگاهی کلان به مهاجرت و توزیع جمعیت در ایران از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۵، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران. دوره۱، ش۱، صص۱۶۸-۱۹۸٫

حرعاملی (۱۴۰۹ ق). وسائل الشیعه. جلد۲۵٫ قم. مؤسسۀ آل­البیت(ع).

حکیمی، محمدرضا (۱۳۸۵). عاشورا مظلومیتی مضاعف. قم: دلیل ما. چاپ هشتم.

حکیمی، محمدرضا (۱۳۸۶). جامعه‌سازی قرآنی. قم: دلیل ما. چاپ هشتم.

حکیمی، محمدرضا و حکیمی، محمد و حکیمی، علی (۱۳۸۷). الحیاه. ج۱٫ ترجمه احمد آرام. قم: دلیل ما. چاپ دهم.

حکیمی، محمدرضا و حکیمی، محمد و حکیمی، علی (۱۳۸۷). الحیاه. ج۵٫ ترجمه احمد آرام. قم: دلیل ما. چاپ نهم.

حکیمی، محمدرضا و حکیمی، محمد و حکیمی، علی (۱۳۸۷). الحیاه. ج۶٫ ترجمه احمد آرام. قم: دلیل ما. چاپ ششم.

حکیمی، محمدرضا (۱۳۹۱). حکومت اسلامی. تهران: انتشارات الحیاه.

رجبی. پرویز (۱۳۸۳). هزاره‌های گمشده. ج۵٫ تهران: انتشارات توس. چاپ دوم.

رضوی، سیدابوالفضل (۱۳۸۸). سرسخن: ساختار زندگی شهری در ایران دوره اسلامی، کتاب ماه جغرافیا. ۱۳۴٫ صص۲-۱۷٫

ریویر، کلود (۱۳۹۴). درآمدی بر انسان‌شناسی. ترجمه ناصر فکوهی. تهران: نشر نی.

زیاری، کرامت‌الله (۱۳۸۲). تأثیر فرهنگ در ساخت شهر (با تأکید بر فرهنگ اسلامی). نشریه جغرافیا و توسعه. ۲٫ صص۹۵-۱۰۸٫

سلطان‌زاده، حسین (۱۳۶۷). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر. چاپ دوم.

ضرابی، اصغر، و علی‌نژاد طیبی، کاووس (۱۳۸۹). تحلیلی بر عناصر کاربری‌های شهرهای اسلامی. کتاب ماه هنر. ۱۴۳٫ صص۱۶-۲۷٫

کاتوزیان، همایون (۱۳۹۶). ایرانیان؛ دوران باستان تا دوره معاصر. ترجمه حسین شهیدی. تهران: نشر مرکز. چاپ یازدهم.

کلینی، محمدبن­یعقوب. اصول کافی. ترجمه سیدجواد مصطفوی. ج۲٫ تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت (ع).

گیرشمن، رومان (۱۳۷۲). ایران از آغاز تا اسلام. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ نهم.

مؤید، احسان‌الله (۱۳۵۶). پژوهشی در ویژگی‌های شهر اسلامی– ایده پیدایش «باغ شهرها» و رابطه شهرسازی و دین. نشریه یغما. ۳۵۱٫ صص۵۵۹-۵۶۷٫

محمدی ریشهری، محمد (۱۳۸۶). میزان الحکمه. ترجمه حمیدرضا شیخی. قم. دارالحدیث.

محمد رشید رضا (۱۳۶۶ق). تفسیر المنار. ج۱۱٫ قاهره. دارالمنار.

مطهری، مرتضی (۱۳۶۸). سیری در سیره نبوی. تهران: انتشارات صدرا. چاپ ششم.

نفیسی، سعید (۱۳۸۸). تاریخ تمدن ایران ساسانی. تهران: نشر پارسه.

نوذری، عزت‌الله (۱۳۸۰). تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطه. تهران: نشر خجسته.

هادیلی، بهمن، و مهرزاد، جمال (۱۳۸۶). بررسی رشد شتابان، تحول سازمان و ترکیب بافت شهری در مادرشهرهای ایران (نمونه موردی مادرشهر تبریز). نشریه فضای جغرافیایی. ۱۸٫ صص۱۷۹-۲۱۶٫

یوسفی‌فر، شهرام (۱۳۸۴). تأملاتی در مقوله شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانه تاریخ ایران. فرهنگ. ۵۶٫ صص۲۱۷-۲۶۱٫

یوسفی‌فر، شهرام و محمدی، سیدمحمدحسین (۱۳۸۸). تأثیر مناسبات اجتماعی در شکل‌بندی کالبدی شهر ایرانی – اسلامی بر اساس رویکرد نمونه‌وار به شهر ری در عصر سلجوقی. پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ. دوره۱٫ شماره۱٫ صص۱۷۵-۲۰۵٫