مبین صالحی (نویسنده مسئول)

دکترای تخصصی روان‌شناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

mobinsalehi@yahoo.com

عباس پسندیده

دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث

 pasandide@hadith.net

مسعود جان‌بزرگی

دانشیار گروه روان‌شناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

 psychjan@gmail.com

سیدکاظم رسول‌زاده طباطبائی

دانشیار گروه روان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس

rasoolza@modares.ac.ir

چکیده

هدف از این پژوهش، تدوین مدل امید بر اساس منابع اسلامی و طراحی پروتکل درمانی آن بود. بدین منظور، از دو روش استفاده شد: روش توصیفی تحلیلی در گزاره‌های دینی (روش اجتهاد دانش دینی) برای تدوین مدل امید و روش توصیفی برای بررسی روایی پروتکل درمانی. جهت بررسی روایی محتوایی پروتکل از ضریب تطابق کندال و آزمون معناداری خی دو استفاده شد. از کارشناسان درخواست شد در دو زمینه نظر دهند: الف) صحت برداشت‌های قرآنی و روایی توسط پژوهشگران و ب) مطابقت فنون پیشنهادی پروتکل امیددرمانگری با اهداف هر جلسه. یافته‌ها نشان داد که مفهوم امید در رویکرد اسلامی دارای الگویی سه‌مؤلفه‌ای است که هر مؤلفه، دو زیرمؤلفه دارد: عاملیت (عاملیت شخصی، عاملیت الهی)، اسباب (اسباب مادی، اسباب فرامادی)، هدف (هدف مادی، هدف توحیدی). همچنین محور در این الگو، هدفی توحیدی است. با توجه به نظر متخصصان تأثیرگذار بودن فنون پیشنهادی نیز بر این مؤلفه‌ها تأیید شد. براین‎اساس پروتکل امیددرمانگری اسلامی در هشت جلسه گروه‌درمانی ۱۲۰ دقیقه‌ای تدوین شد. در این جلسات سه مؤلفه امید، موانع آنها و راهبردهای رفع موانع و تقویت آنها مطرح می‌گردد. در پایان پیشنهادهایی برای استفاده پروتکل امیددرمانگری ارائه شده است.

کلیدواژگان: امید، مدل امید اسلامی، امیددرمانگری اسلامی.

منابع

1. ابن بابویه، محمد بن علی (۱۴۰۳). معانی الأخبار. تحقیق/تصحیح علی اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین.
2. ابن بابویه، محمد بن علی (۱۴۱۳). من لا یحضره الفقیه. تحقیق/تصحیح علی اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین.
3. ابن شهر آشوب، محمد بن علی (۱۳۷۹). مناقب آل أبی طالب علیهم السلام. قم: علامه.
4. ابن طاووس، علی بن موسی (۱۴۱۱). مهج الدعوات و منهج العبادات. تحقیق/تصحیح ابوطالب کرمانی و محمد حسن محرر. قم: دار الذخائر.
5. احمدی، محمدرضا و همکاران (۱۳۹۱). اثربخشی مناسک عمره مفرده بر شادکامی و سلامت روانی، روان‎شناسی و دین. ۱۹٫ ۴۱-۶۲٫
6. اسپیلکا، برنارد و همکاران (۱۳۹۰). روان‎شناسی دین بر اساس رویکرد تجربی. ترجمه محمد دهقانی. تهران: رشد.
7. امیری، حسین (۱۳۹۱). نشانه‌شناسی صبر بر معصیت با تکیه بر منابع اسلامی، معرفت اخلاقی. ۳(۴). ۷۴-۵۵٫
8. انصاری، حسن (۱۳۹۵). طراحی روش درمان شناختی-رفتاری با رویکرد اسلامی و مقایسه اثربخشی آن با درمان شناختی-رفتاری آبرامویتز بر مبتلایان به OCD. پایان نامه دکتری. رشته روان‎شناسی عمومی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
9. برقی، احمد بن محمد بن خالد (۱۳۷۱). المحاسن. قم: دار الکتب الاسلامیه.
10. بهشتی، سعید و همکاران، (۱۳۸۹)، معنا و مؤلفه‌های امیدواری در متون اسلامی و روان‎شناسی مثبت‎گرا، دانشور رفتار، تربیت و اجتماع. ۴۵٫ ۱۷۰-۱۵۰٫
11. پرچم، اعظم و همکاران (۱۳۹۰). بررسی تطبیقی ناامیدی در نظریه اسنایدر و قرآن کریم، مطالعات اسلامی: علوم قرآن و حدیث. ۳(۸۷). ۱۰۸-۸۳٫
12. پسندیده، عباس و همکاران (۱۳۹۱). پایه نظری رضامندی از دیدگاه اسلام، روان‎شناسی دین. ۴٫ ۱۰۴-۸۵٫
13. تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد (۱۴۱۰). غرر الحکم و درر الکلم. قم: دارالکتاب الاسلامی.
14. جان‌بزرگی، مسعود (۱۳۷۷). بررسی اثربخشی روان‌درمانگری با و بدون جهت‌گیری مذهبی بر اضطراب و تنیدگی، مجله روان‎شناسی. ۲(۸). ۳۴۵-۳۵۰٫
15. حرانی، ابن شعبه حسن بن علی (۱۴۰۴). تحف العقول. تحقیق علی اکبر غفاری. قم: موسسه النشر الاسلامی.
16. حسنی، محمدرضا و همکاران (۱۳۹۰). بررسی رابطه بین خوش‌بینی اسلامی، خوش‌بینی آموخته‌شده سلیگمن و امنیت روانی، روان‎شناسی و دین. ۴(۴). ۱۰۲-۷۵٫
17. خاکپور، حسین و همکاران (۱۳۹۲). کارکردهای تربیتی امید و نقش آن در سلامت روان از دیدگاه قرآن، اخلاق زیستی. ۱۰٫ ۹۰-۵۹٫
18. خلیلیان شلمزاری، محمود و همکاران (۱۳۹۲). ساخت و روایی سنجی مقیاس امید بر اساس منابع اسلامی، روان‎شناسی و دین. ۶(۱). ۵۹-۷۶٫
19. دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۷۲). لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.
20. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲). مفردات ألفاظ القرآن. تحقیق/تصحیح صفوان عدنان داوودی. بیروت- دمشق: دار القلم- الدار الشامیه.
21. رفیعی هنر، حمید (۱۳۹۳). خیال مهارنایافته: تبیین مدل نظری عمل‌کرد «أمل» بر اساس منابع اسلامی، علوم حدیث. ۷۴٫ ۱۶۱-۱۳۶٫
22. سالاروند، ابراهیم و همکاران، (۱۳۹۴). ساخت آزمون مقدماتی قدردانی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی، روان‎شناسی و دین. ۲(۳۰). ۷۸-۶۷٫
23. سالاری‌فر، محمدرضا و همکاران (۱۳۹۲). مبانی و ساختار «زوج‌درمانی اسلامی»، مطالعات اسلام و روان‎شناسی. ۷(۱۲). ۳۷-۶۸٫
24. ستوده‌اصل، نعمت و همکاران (۱۳۸۹). مقایسه دو روش دارودرمانی و امیددرمانی بر ابعاد کیفیت زندگی بیماران مبتلا به فشار خون اساسی، روان‎شناسی بالینی. ۲(۱). ۲۷-۳۴٫
25. شریف الرضی، محمد بن حسین (۱۴۱۴). نهج البلاغه. تحقیق/تصحیح صبحی صالح. قم: هجرت.
26. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن (۱۴۰۹). وسائل الشیعه. تحقیق/تصحیح مؤسسه آل البیت علیهم السلام. قم: مؤسسه آل البیت. ‌
27. صالحی، مبین (۱۳۹۳). امید محوری و نقش آن در پیشرفت با توجه به آیات و روایات و روان‎شناسی، نخستین همایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت: پیشرفت از منظر قرآن و حدیث. ۴٫ ۱۶۸-۲۰۳٫
28. طباطبایی، محمدحسین (۱۳۷۴). تفسیر المیزان. مترجم محمدباقر موسوی همدانی. قم: جامعه مدرسین.
29. طوسی، محمد بن الحسن (۱۴۱۱). مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد. بیروت: مؤسسه فقه الشیعه.
30. عبدی، حمزه (۱۳۹۴). مقایسه تنظیم رغبت بر اساس آموزه زهد اسلامی و درمان شناختی ـ رفتاری بر افزایش سلامت عمومی، پژوهش‌نامه روان‎شناسی اسلامی. ۱(۱). ۱۳۵-۱۱۰٫
31. عسکری، حسن بن عبدالله (۱۴۰۰). الفروق فی اللغه. بیروت: دار الافاق الجدیده.
32. علی‌پور، مهدی و حسنی، حمیدرضا (۱۳۸۹). پارادایم اجتهاد دانش دینی «پاد». قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
33. فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹‌). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
34. قزلسفلو، مهدی و اثباتی، مهرنوش (۱۳۹۰). گروه درمانی امید محور بر بهبود کیفیت زندگی مردان مبتلا به اچ آی وی مثبت، اندیشه و رفتار. ۲۲٫ ۹۶-۸۹٫
35. کفعمی، ابراهیم بن علی عاملی (۱۴۰۵). المصباح. قم: دار الرضی.
36. کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). الکافی. تهران: اسلامیه.
37. کوئنیگ، هارولد (۱۳۹۴). ایمان و سلامت روان (منابع مذهبی جهت شفا جستن). ترجمه نجف طهماسبی‌پور و محمد شعبانی. تهران: آوای نور.
38. مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳). بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث.
39. مسعودی، عبدالهادی (۱۳۸۹). روش فهم حدیث. تهران: سمت.
40. موسوی، سیده زهرا (۱۳۹۰). نقش امید در سازگاری زنان و استحکام خانواده، در کتاب اندیشه‌های راهبردی، زن و خانواده، مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت (۶۵۹-۶۷۵).
41. مهکام، رضا و دادستان، پریرخ (۱۳۸۸). تأثیر درمانگری اسلامی بر اختلال‌های برونی‌سازی‌شده در کودکان و نوجوانان، روان‎شناسی و دین. ۳٫ ۶۹-۸۸٫
42. نراقی، ملأ احمد (بی‌تا). معراج السعاده. تهران: دهقان.
43. نوفرستی، اعظم و پسندیده، عباس (۱۳۹۴). امکان‌پذیری روان‌درمانی مثبت‌گرای مبتنی بر «خیرباوری» در عاطفه مثبت و منفی افراد دارای نشانه‌های افسردگی: یک مطالعه تک‌آزمودنی خط پایه چندگانه، پژوهش‌نامه روان‎شناسی اسلامی. ۱(۱). ۴۶-۷۸٫
44. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی (۱۴۱۰ق). مجموعه ورّام. قم: مکتبه فقیه.
45. یعقوبی، حسن و همکاران، (۱۳۹۱). مقایسه اثربخشی درمان شناختی-رفتاری و روان‌درمانی معنوی مذهبی مبتنی بر آموزه‌های اسلام بر کاهش اضطراب آشکار دانشجویان، تحقیقات علوم رفتاری. ۹۹-۱۰۷٫

46. Berg, C.J. et al. (2008). The effectiveness of a hope intervention in coping with cold pressor pain, Journal of Health Psychology. 13. 804-809.
47. Buckland, H.T. (2010). Young adults with schizophrenia: Defining happiness, building hope (Dissertation). Available from Request Dissertations and Theses database, (UMI No. 3370467).
48. Cheavens, J.S. et al. (2006). Hope therapy in a community sample: a pilot investigation, Social Indicators Research. 61–۷۸٫
49. Duggleby, W. et al. (2007). Living with hope: Initial evaluation of a psychosocial hope intervention for older palliative home care patients, Journal of Pain and Symptom Management. 33. 247-257.
50. Feldman, D.B. & Dreher, D.E. (2011). Can hope be changed in 90 minutes? testing the efficacy of a single-session goal-pursuit intervention for college students, J Happiness Studies. 745-759.
51. Klausner, E.J. et al.DX (2000). A hope-based group treatment for depressed older adult outpatient. In Physical illness and depression in older adults: a handbook of theory, research, and practice (295-310). New York: Plenum.
52. Lau, R. W.L. & Cheng, S. (2012). Gratitude orientation reduces death anxiety but not positive and negative affect, Omega: Journal of Death & Dying. 66(1). 79-88.
53. Lopez S.J. et al. (2004). Strategies for accentuating hope. In Positive Psychology in Practice (388–۴۰۴). Hoboken, NJ: John Wiley and Sons.
54. Madan, S. & Pakenham, K.I. (2014). The stress-buffering effects of hope on adjustment to multiple sclerosis, International Journal of Behavioral Medicine. 21(6). 877-890.
55. Magyar-Moe, J.L. (2009). Therapist’s guide to positive psychological interventions. USA: Academic Press.
56. Marques, S.C. et al. (2009). ‘‘Building hope for the future’’: a program to foster strengths in middle-school students, J Happiness Studies. 139-152.
57. Menninger, K. (1959).  The academic lecture on hope, American Journal of Psychiatry. 116. 481–۴۹۱٫
58. Pretorius, C.J. (2004). The Design and Evaluation of a Hope Enhancement Programme for Adults. Unpublished dissertation: Clinical Psychology. North-West University, Potchefstroom Campus.
59. Sillick, W. J. & Cathcart, S. (2014). The relationship between religious orientation and happiness: The mediating role of purpose in life, Mental Health, Religion & Culture. 17(5). 494–۵۰۷٫
60. Snyder, C.R. (1994). The Psychology of Hope: You Can Get There from Here. New York: Free Press.
61. Snyder, C.R. (2000). Handbook of Hope: Theory, Measures, & Applications. San Diego, UAS: Academic.
62. Snyder, C.R., & Lopez, S.J. (2007). Positive Psychology: the Scientific and Practical Explorations of Human Strengths. USA: sage publication.
63. Snyder, C.R. et al. (1999). Hoping. In Coping: The Psychology of What Works (205–۲۳۱). New York: Oxford University Press.
64. Snyder C.R., et al, (1996). Development and validation of the state hope scale, J Pers Soc Psychol. 321–۳۳۵٫
65. Thomas, P. W. et al. (2009). Psychological Interventions for Multiple Sclerosis (Review). USA: John Wiley & Sons.
66. Weis, R. & Speridakos, E. (2011). A meta-analysis of hope enhancement strategies in clinical and community settings, Psychology of Well-Being: Theory, Research and Practice. 1. 1-16.
67. Wnuk, M. & Marcinkowski, J. T. (2014). Do existential variables mediate between religious-spiritual facets of functionality and psychological wellbeing, Journal of Religion & Health. 53(1). 56-67.