به گزارش دبیرخانه دائمی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، نشست هم‌اندیشی با موضوع «روش‌های تحقیق در علوم انسانی» پنجشنبه ۲۴ تیرماه در مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد.

در این نشست که با حضور دکتر سید سعید زاهد زاهدانی، حجت‌الاسلام دکتر علیرضا پیروزمند، حجت‌الاسلام دکتر حسین بستان، دکتر عماد افروغ، دکتر شهلا باقری، حجت‌الاسلام دکتر غلامرضا پرهیزکار، دکتر غلامرضا جمشیدی‌ها، دکتر فاطمه جمیلی، دکتر حامد حاج‌حیدری، حجت‌الاسلام دکتر محمد داوری، دکتر عطاءالله رفیعی آتانی، دکتر فریبا شایگان، حجت‌الاسلام دکتر مرتضی شهمیری و دکتر محمدرحیم عیوضی برگزار شده بود، حاضران ضمن بیان دغدغه‌های خود در حوزه‌ی جامعه‌شناسی اسلامی، دیدگاه‌های مطرح‌شده توسط سخنرانان نشست را مورد نقد و بررسی قرار دادند.
دکتر سید سعید زاهد ضمن معرفی اساتید حاضر در نشست گفت: در جلسه‌ی امروز قرار است در موضوع روش‌شناسی علوم انسانی اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین دکتر پیروزمند رویکرد فرهنگستان علوم اسلامی، حجت الاسلام دکتر بستان رویکرد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و دکتر عماد افروغ رویکرد رئالیسم انتقادی را ارائه کنند.
رئیس کمیسیون جامعه‌شناسی اسلامی کنگره تصریح کرد: در نشست امروز لزوماً نمی‌خواهیم به نتیجه‌ی مشخصی برسیم و برای شروع کار فقط رویکردها را ارائه و در مورد آن بحث خواهیم کرد.
در ادامه‌ی جلسه حجت الاسلام والمسلمین دکتر علیرضا پیروزمند به عنوان اولین سخنران، چکیده‌ی مباحث خود را در حوزه‌ی روش‌شناسی بیان کرد.
پیروزمند مباحث خود را در چهار بخش الف) اصول و مفروضات اساسی؛ ب) تحلیل واقعیت اجتماعی؛ ج) نظریه معرفت‌شناسی و د) نظریه روش‌شناسی ارائه نمود.
وی در بحث تحلیل واقعیت اجتماعی اظهار داشت: روش پیشنهادی، «جریان جهت» را از طریق تبدیل مفاهیم ارزشی به اوصاف عینی و تبدیل اوصاف عینی به موضوعات عینی جریان می‌دهد.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی در انتهای سخنان خود و در پاسخ به سوال یکی از اساتید با اشاره به اینکه ما هیچ‌جا نمی‌گوییم اقتصادشناسی یا مدیریت‌شناسی، گفت: دو پسوند «شناسی» و «سازی» در حوزه‌ی جامعه نیز وجود دارند و ما همان‌طور که «جامعه‌شناسی» داریم، «جامعه‌سازی» نیز داریم.
دومین سخنران این نشست حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین بستان بود که مباحث خود را تحت عنوان «مبانی معرفت‌شناختی نظریه‌سازی دینی در مدل اجتهادی ـ تجربی علم دینی» مطرح کرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه مراحل نظریه‌سازی را این‌گونه تشریح کرد: در موضوع «مسئله‌شناسی» ما دو کار ۱٫ تدوین و تنقیح پرسش تحقیق و ۲٫ مرور پیشینه‌ی نظری را انجام می‌دهیم و پس از این کار اقدام به گردآوری داده‌ها می‌کنیم. در این کار نیز ما نیاز به «گزاره‌یابی در متون دینی» و «گزاره‌پردازی» داریم.
وی پس از توضیح در مورد این روش‌ها گفت: ما برای نظریه‌سازی به دو مورد «ساخت مدل نظری(انتزاعی)» و «ساخت مدل تجربی(انضمامی)» نیاز داریم.
پس از بحث و بررسی مفصل درباره‌ی دو نظریه‌ی مطرح‌شده، دکتر عماد افروغ به عنوان سومین سخنران نشست دیدگاه‌های خود را مطرح کرد.
افروغ ضمن بیان آنکه چند پرسش اساسی درخصوص جامعه‌شناسی اسلامی وجود دارد که قبل از هر چیز باید به آن پاسخ داد، گفت: علم موجود زیر سوال است. آیا ما با علم موجود می‌خواهیم برخورد متفاوتی داشته باشیم؟ نگاه هیومی که علیت را با تعاقب یکسان می‌دانست الان کاملاً زیر سوال است.
وی در بیان دومین سوال خود گفت: تعریف ما از جامعه، اجتماع و… بسیار مهم است. همین‌طور تعریف ما از اسلام و اسلامی. آیا ما تعریف جدیدی از این مفاهیم می‌خواهیم ارائه کنیم؟ افروغ ضمن بیان آنکه تمام مفاهیم حوزه‌ی علوم انسانی و اجتماعی کمتر از ۱۰ مفهوم است و ما قرار است چه مفاهیم جدیدی مطرح کنیم، چهارمین پرسش خود را این‌گونه مطرح کرد: نوع روش ما در بررسی جامعه و وجه تمایز جامعه‌شناسی اسلامی با جامعه‌شناسی‌های مرسوم چیست؟
از نظر وی رئالیسم انتقادی به تمام این سوالات پاسخ داده است و نگاه متفاوتی به علم، جامعه و روش ارائه می‌کند که با نگاه هیومی و پوزیتیویستی متعارض است.
این نظریه‌پرداز پس از بیان آنکه یکی از مهم‌ترین یافته‌های این نظریه توجه به ضرورت جامعه و توجه به «غیبت ماده» است، گفت: «ماده» علاوه بر بعدی که ظهور دارد، بعد غایب هم دارد. بعد پنهان و غایب ماده بسیار بیشتر و پردامنه‌تر از بعد مشهود آن است.
وی افزود: به‌طور کلی اندیشمندان رئالیسم انتقادی، نظریاتشان را بر پایه‌هایی بنا نهادند که حلقه‌ی مفقوده‌ای طرح می‌کرد مبنی بر اینکه اگر هستی ضرورت دارد، چه چیزی این ضرورت را ایجاد کرده است؟ این افراد به مرور به این پاسخ رسیدند که خدا این ضرورت را به‌وجود آورده است. در نتیجه‌ی چنین منطق روش‌شناختی، این گروه از متفکران ناچار به اعتراف به وجود خداوند متعال شدند. به همین دلیل می‌بینیم افرادی چون باسکار و آرچر در نهایت معترف به وجود خالق و رد نگاه الحادی به علم و عالَم شدند.
افروغ در جمع‌بندی صحبت‌های خود گفت: شرایط موجود از جهات مختلف پذیرنده‌ی نگاه متفاوت به علم به‌طور کلی و همین‌طور جامعه‌شناسی است. این پذیرشِ «تفاوت‌ها» یکی از زمینه‌های تسهیل‌گر طرح جامعه‌شناسی اسلامی است، موضوعی که پیش از این در صورت طرح با تحقیر و استهزا روبرو می‌شد.
در نشست بعدازظهر که تا ساعت ۱۷ به طول انجامید، اساتید حاضر به طرح دغدغه‌ها و سوالات خود در حوزه‌ی جامعه‌شناسی اسلامی پرداختند و بر ضرورت تداوم این‌گونه نشست‌ها تاکید کردند.