سید ابراهیم حسینی[۱]

_[۱]. دکترای حقوق، استادیار مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره). قم ایران.

چکیده

اصل کرامت انسانی مهم‌ترین اصل مبنایی و پایه‌گذار نظام بین‌المللی حقوق بشر است که حق‌های بشریِ شناسایی‌شده در نظام بین‌المللی حقوق بشر براساس آن توجیه‌پذیر است. این اصل، در اسناد حقوق بشری بین‌المللی و منطقه‌ای متعددی شناسایی شده است و حتی در اسناد مربوط به حقوق بشردوستانه نیز بر رعایت این اصل و لزوم احترام به آن تأکید شده است. یکی از مقولات بنیادین در اندیشه معاصر، کرامت انسان است. نوشتار حاضر پس از اشاره‌ای گذرا به مفهوم کرامت انسانی و تأمل در مبانی آن در اندیشه اسلامی، می‌کوشد با استناد به آیات و روایات به نتایج و لوازم و مقتضیات آن در نظام اسلامی اشاره کند. یکی از وظایف مهم نظام اسلامی، ایجاد بستر مناسب برای بهره‌مندی انسان‌ها از همه ظرفیت‌های مادی و معنوی‌ است که خداوند برای تأمین سعادت و تعالی آنان در وجود انسان و جهان آفرینش قرار داده‌ است. نمودِ ظاهری نظام اسلامی را می‌توان در حاکمیت ارزش‌های دینی و سبک زندگی اسلامی مبتنی‌بر اعتقادات و دستورات اسلامی برگرفته از قرآن و سنّت مشاهده کرد که در آن شهروندان جامعه اسلامی حق حیات طیبه، امنیت، آزادی‌های اجتماعی، رشد عقلانیت و دوری از جهل و خرافات، بهداشت جسمی و روحی، استقرار عدالت، گسترش اخلاق و فضایل انسانی و رعایت شأن و حرمت انسانی در پرتو مردم‌سالاری دینی دارند. البته کرامت انسانی، مطلق نیست بلکه نسبی و تشکیکی است و براثر رفتارهای اختیاری ناشایست و سوء‌استفاده از استعدادها و فرصت‌های موجود، قابل سلب است و همین امر مجوز مشروعیت برخی مجازات‌های به ظاهر تحقیرکننده یا دردناک و متناسب با جرم ارتکابی است.

کلیدواژه‌ها: کرامت، کرامت ذاتی، کرامت ارزشی، نظام اسلامی، شاخصه، حقوق بشر، حقوق شهروندی.

کتابنامه

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه. سید رضی، محمد؛ محقق: صبحی صالح؛ ۱۴۱۲ق. قم. منشورات دارالهجره.

احمدی، عید محمد. ۱۳۸۸٫ «اندیشه کرامت انسانی و نقش آن در مسائل حقوقی». گفتمان نو. شمارۀ ۲۴٫ صص ۱۱۲ و ۱۱۳٫

ابن عربی، محی الدین. بی‌تا. فصوص الحکم. بیروت. دارالکتب العربی.

اعلامیه حقوق بشر اسلامی‌ـ‌قاهره ۱۹۹۰٫

امام خمینی، سید روح الله. ۱۳۷۰٫ آداب الصلوۀ. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۲٫ شرح دعاء السحر. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۸٫ صحیفه امام. ج ۷٫ تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۱٫ شرح چهل حدیث. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. صحیفه امام. ج ۱۷٫ بی‌جا. بی‌نا.

معلوف لویس، ۱۳۸۴؛ المنجد (عربی-فارسی) ؛ ترجمه محمد بندرریگی؛ تهران : انتشارات ایران،  ج ۱،۲ ؛ چاپ پنجم.

جاودان، محمد. ۱۳۸۲٫ نواندیشی دینی در اسلام و تأملاتی در کرامت ذاتی انسان و حقوق بشر، در: مبانی نظری حقوق بشر، مجموعه مقالات دومین همایش بین المللی حقوق بشر. بی‌جا. مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه مفید.

جوادی آملی، عبد الله. ۱۳۶۶٫ حق و تکلیف در اسلام. قم. اسراء.

ــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۶٫ کرامت در قرآن. تهران. مرکز نشر فرهنگی رجاء.

جعفری، محمدتقی. ۱۳۷۰٫ حقوق جهانی بشر از دیدگاه اسلام و غرب. تهران. دفتر خدمات حقوقی بین‌المللی.

الحرّ العاملی. ۱۴۰۹٫ وسائل الشیعه. ج ۲۸٫ بیروت. دار إحیاءالتراث العربی.

حکیمی، محمدرضا؛ برادران. ۱۴۱۲ق. الحیاه. ج ۲٫ تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد بن المفضل. ۱۳۲۴ ق. المفردات فی غریب القرآن. مصر. مطبعه المیمینه.

سالیوان، راجر. ۱۳۸۰٫ اخلاق در فلسفه کانت. ترجمه عزت الله فولادوند. تهران. انتشارات طرح نو. ص ۱۰۹٫

طبرسی، احمد بن علی. ۱۴۰۳ق. الاحتجاج. ج ۱٫ ‌مشهد قم. نشر مرتضی.

الطباطبایی، السید محمدحسین. ۱۴۱۷ق. المیزان فی تفسیر القرآن. ج ۱۳٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. چ پنجم.

علوی، سید محمدتقی؛ رحیمی نژاد، اسماعیل. ۱۳۸۹٫ «درآمدی بر مفهوم، مبانی و آثار کرامت انسانی در حقوق کیفری». دوفصلنامه علامه/ نامه پژوهشی فقه و حقوق. سال دهم. شمارۀ ۲۴٫

غفارزاده، علی. ۱۳۸۶٫ کرامت در افق قرآن، در: اصول و مبانی کرامت انسان. ج ۲٫ بی‌جا. بی‌نا.

فلاح محمد، هادی. ۱۳۸۶؛ کرامت در قرآن کریم (ویژگی‌ها، ملاک‌ها و معیارها)؛ در: اصول و مبانی کرامت انسان. ج ۲٫ بی‌جا. بی‌نا.

قربان‌نیا، ناصر. ۱۳۸۷٫ حقوق بشر و حقوق بشردوستانه. بی‌جا. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

قربانی، زین العابدین. ۱۳۷۵٫ اسلام و حقوق بشر. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

کانت، امانوئل. ۱۳۸۰٫ مابعدالطبیعه اخلاق؛ فلسفه فضیلت (اصول اولیه مابعد طبیعی تعلیم فضیلت). ترجمه منوچهر صانعی دربیدی. تهران. نقش و نگار. ص ۱۲۱٫

کدخدایی، عباس. ۱۳۸۳٫ «قانون اساسی اتحادیه اروپایی». نشریه حقوق اساسی. سال دوم. شماره ۲٫

کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران، بروشور آموزشی‌ـ‌ترویجی. ش ۱۰٫

مطهری، مرتضی. بی‌تا. مجموعه آثار. ج۱٫ بی‌جا. بی‌نا. ص ۲۵۵٫

محمدی ری‌شهری، محمد. ۱۳۶۲٫ میزان الحکمه. قم. مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۸۲٫ نظریه حقوقى اسلام حقوق متقابل مردم و حکومت. قم. مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

مصطفوی، حسن. ۱۳۶۰. التحقیق فی کلمات القرآن. ج ۱۰٫ تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

منتظری، حسینعلی. ۱۳۸۰٫ درس‌هایی از نهج‌البلاغه. تهران. نشر ساروی. صص ۷۸-۷۷٫

هاشمی، سید محمد. ۱۳۸۴٫ حقوق بشر و آزادی‌های اساسی. تهران. نشر میزان. صص۹۷-۹۶ و ۲۰۳٫

Universal Declaration on Human Rights (UDHR). 1948. UN. Doc. A/ 810. 10 December 1948.

Lindholm Tore. 1999. “Article 1 of the universal Declaration of Human Rights”. in the universal Declaration of Human Rights. A common Standard of Achievement, Id. By Gudmundur Alfred son and Asbjorn Eide. Martinus Nijhoff publishers. the Hague / Boston / London.

Thomas, E Hill. 1992. Dignity as Practical Reason in Kant’s Moral Theory. New York. Cornell University Press.

Baldwin, James M. 1998. Dictionary of Philosophy and Psychology Thoemmes Press.

Conde, H. Victor. 2002. A Handbook of International Human Rights Terminology. Santa Barbara CA: ABC ـ Clio. Second Edition.