محمدصادق شجاعی؛

استادیار جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

این پژوهش با هدف گردآوری صفات و کشف ساختار شخصیت از منابع اسلامی، انجام شده است. برای تحقق این هدف، از بررسی منابع اسلامی (قرآن کریم، روایات و کتاب‌های اخلاق اسلامی) حدود ۲۵۰۰۰ واژه گردآوری و پس از حذف موارد تکراری، مبهم و ناظر به جنبه‌های زیستی، تکالیف عبادی و حالت‌های زودگذر یک فهرست ۱۰۳ واژه‌ای از صفات، بر پایه نظر متخصصان در منابع اسلامی تهیه شد. در مرحله بعد، روابط معنایی بین واژه‌ها از نظر شمول معنایی، هم‌معنایی و تقابل معنایی با استفاده از دو شیوه تحلیل مؤلفه‌ای و معناشناسی ساخت‌گرا بررسی شد و درنتیجه واژه‌های مترادف و متضاد، عام و خاص، اصلی و فرعی، همگرا و واگرا و تک‌کانونی و چندکانونی از هم متمایز شد. نتایج این مرحله از بررسی نشان داد برخی صفات هم‌معنی و برخی تقابل معنایی دارند؛ هم‌چنین، دو صفت متقابل به لحاظ اینکه روی یک پیوستار قرار می‌گیرند، مربوط به یک حوزه معنایی هستند. سرانجام با قراردادن واژه‌های هم‌حوزه همه ۱۰۳ واژه گردآوری‌شده در مرحله قبل در ۱۵ حوزه واژگانی طبقه‌بندی شد. هم‌چنین، سعی شد خصیصه‌های کانونی و پایه، از خصیصه‌های پیرامونی و روساختی در هر حوزه متمایز شود. سرانجام نتایج حاصل از مطالعه کیفی با استفاده از روش معناشناسی زبانی و همبستگی مفهومی واژه‌ها منجر به تعیین ۱۵ خصیصه یا صفت بزرگ به‌عنوان عامل‌های اصلی شخصیت در بخش مطالعه کیفی شد: طمأنینه، اعتدال، بزرگی نفس، خوش‌خُلقی، مناعت طبع، انعطاف‌پذیری، تعهد، شادکامی، فعال‌بودن، عفت، ثَبات، زیرکی، فروتنی، پیوندجویی و تکلیف‌پذیری.

کلیدواژه‌ها: شخصیت، ساختار شخصیت، صفت، رویکرد صفات، روان‌شناسی اسلامی.

منابع

قرآن کریم. ترجمه: مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۷۸٫ قم. امیرالمؤمنین (ع).

1. ابن‌بابویه، محمد. ۱۳۷۶٫ الأمالی. ترجمه: کمره‌ای. تهران. کتابچی.
2. ابن‌حنبل، احمد. ۱۴۱۲ ق. مسند ابن‌حنبل. بیروت. دار احیاء التراث العربی.
3. ابن‌شعبه حرانی، حسن. ۱۴۰۴ ق. تحف‌العقول. تصحیح: علی‌اکبر غفاری. قم. جامعه مدرسین.
4. ابن‌عربی، محیی الدین. ۱۳۸۸٫ تهذیب‌الاخلاق. ترجمه: زاهد اویسی. تهران. انتشارات جامی.
5. ایزوتسو، توشیهیکو. ۱۳۷۸٫ مفهوم ایمان در کلام اسلامی. ترجمه: پورسینا. تهران. انتشارات سروش.
6. بخاری، محمد ابن اسماعیل. ۱۴۰۱ ق. صحیح بخاری. بیروت. دارالفکر.
7. بستانی، محمود. ۱۹۸۸ م. دراسات فی علم النفس الاسلامی. بیروت. دارالبلاغه للطباعه و النشر و التوزیع.
8. جرجانی، شریف. ۱۴۲۴ ق. التعریفات. بیروت. دارالکتب العلمیه.
9. جمال خونساری، محمد. ۱۳۶۶٫ شرح آقا جمال خونساری بر غررالحکم و دررالکلم. تصحیح: حسینی. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
10. حر عاملی، محمد. ۱۴۰۹ ق. تفصیل وسائل‌الشیعه الی تحصیل‌الشریعه. قم. مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث.
11. حسینی شیرازی، هبه الله [شاه میر]. ۱۳۸۹٫ اخلاق علایی. تصحیح و تعلیق: یاحقی. تهران. انتشارات متن.
12. راغب اصفهانی، حسین. ۱۳۹۰٫ مفردات الفاظ قرآن کریم. ترجمه: خداپرست. قم. دفتر نشر نوید اسلام.
13. شریف رضی، محمد. ۱۴۱۴ ق. نهج‌البلاغه. تصحیح: فیض‌الاسلام. قم. هجرت.
14. طباطبایی، محمدحسین. ۱۳۷۴٫ روابط اجتماعی در اسلام. ترجمه: حجتی کرمانی. قم. دفتر تنظیم و نشر آثار علامه طباطبایی.
15. طباطبایی، محمدرضا ۱۳۸۹٫ نردبان سعادت برگرفته از معراج‌السعاده علامه ملا احمد نراقی. قم. بوستان کتاب قم.
16. طبرسی، میرزاحسین. ۱۳۶۳٫ مستدرک‌الوسائل. تهران. منشورات المکتبه الاسلامیه.
17. طوسی، نصیرالدین. ۱۳۶۹٫ اخلاق ناصری. تهران. انتشارات خوارزمی.
18. عبدالعال، السیدمحمد عبدالمجید. ۲۰۰۷ م. السلوک الانسانی فی الاسلام. عمان. دارالمسیره للنشر و التوزیع.
19. عسگری، علی؛ ازخوش، منوچهر .۱۳۹۰٫ «برون‌گرایی و نوروزگرایی: مستقل یا وابسته، مقایسه مدل‌های آیسنک، کتل و پنج عاملی». مجله روان‌شناسی و علوم‌تربیت دانشگاه تهران. ۴۰ (۲) ۱-۲۱٫
20. عمّار، عبدالرزاق. ۲۰۰۹٫ علم النفس فی القرآن و السنّه. تونس. دارالجبل.
21. غزالی، محمد. ۱۳۷۶٫ میزان‌العمل. ترجمه: علی‌اکبر کسمایی. انتشارات سروش.
22. غزالی، محمد. ۱۴۱۴ ق. احیاء علوم‌الدین. ترجمه: مؤیدالدین محمد خوارزمی. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
23. فاضلی، قادر. ۱۳۸۶٫ اوصاف متقین ترجمه و شرح و تفسیر خطبه همام نهج‌البلاغه. تهران. فضیلت علم.
24. فیض کاشانی، ملامحمد محسن. ۱۳۸۳٫ الحقائق فی محاسن الاخلاق. قم. مؤسسه النشر الاسلامی.
25. فیست، جیس؛ فیست، گریگوری جی. ۱۳۸۶٫ نظریه‌های شخصیت. تهران. نشر روان.
26. قمی، شیخ عباس. ۱۳۸۹٫ اخلاق و آداب. به کوشش: سیدمحمدرضا حسینی. قم. انتشارات نور مطاف.
27. کارور، چارلز اس؛ شی‌یر، مایکل‌اف. (۱۳۷۵). نظریه‌های شخصیت. ترجمه. رضوانی. مشهد. آستان قدس رضوی.
28. مازندرانی، محمدصالح. ۱۳۸۲٫ شرح الکافی الاصول و الروضه. تصحیح و تحقیق: ابوالحسن شعرانی. تهران. المکتبه الاسلامیه.
29. مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۳ ق. بحارالانوار. بیروت. مؤسسه الوفاء.
30. محمدی ری‌شهری، محمد. ۱۳۷۹٫ میزان‌الحکمه. ترجمه: شیخی. قم. دارالحدیث.
31. مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۸۸٫ نظریه حقوقی اسلام. تحقیق و نگارش: نادری قمی و کریمی‌نیا. قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
32. مصطفوی، حسن. ۱۳۶۰٫ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
33. مظفر، محمدرضا. ۱۴۲۸ ق. اصول الفقه. قم. مؤسسه النشر الاسلامی.
34. معین، محمد. ۱۳۸۷٫ فرهنگ فارسی. تهران. انتشارات سرایش.
35. مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۸۸٫ ترجمه گویا و شرح فشرده‌ای بر نهج‌البلاغه. ترجمه و شرح: آشتیانی. قم. هدف.
36. نجفی، محمدجواد. ۱۳۹۸ ق. تفسیر آسان. تهران. انتشارات اسلامیه.
37. نراقی، احمد. ۱۳۸۱٫ معراج‌السعاده. قم. انتشارات هجرت.
38. نراقی، محمدمهدی. ۱۳۸۳٫ جامع‌السعادات. نجف. مطبعه النجف الاشرف.
39. ورّام، مسعود. ۱۳۶۹٫ آداب و اخلاق در اسلام [مجموعه ورام]. مشهد. آستان قدس رضوی.
40. همدانی، قاضی عبدالجبار. بی‌تا. المغنی فی ابواب التوحید و العدل. بی‌جا. بی‌نا.
41. هواری، صلاح‌الدین. ۲۰۱۰ م. المعجم الوسیط المدرسی. بیروت. دارالبحار.

42. Amigó, S; Caselles, A & Micó, J.C (2010).General Factor of Personality Questionnaire (GFPQ): Only one Factor to Understand Personality? The Spanish Journal of Psychology, 13, 5-17
43. Ashton, M.C & Lee, K (2002). Six independent Factors of Personality Variation: A Response to Saucier. European Journal of Personality. 16, 63-75.
44. Becker, P. (1999). Beyond the Big Five.Personality and Individual Differences, 26, 511-530.
45. Blackburn, R., Renwick, S. J. D., Donnely, J. P., & Logan, C. (2004).Big Five or Big Two? Superordinate factor in the NEO Five Factor Inventory and the Antisocial Personality Questionnaire. Personality and Individual Differences, 37, 957-970.
46. Borgatta, E. F. (1964). The structure of personality characteristics.Behavioral Science, 9, 8–۱۷٫
47. Boyle, G.J (2008). Critique of the five- factor model of personality.Humanities, Social Sciences.Paper 297.
48. Carver, C. S, Sutton, S. K., & Scheier, M. F. (2000). Action, Emotion, and Personality: Emerging Conceptual Integration. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, 741-756
49. Cattell, R.B. (1973). Personality and Mood by Questionnaire., Jossey-Bass,San Francisco
50. Cattell, R.B. (1973). Personality and Mood by Questionnaire., Jossey-Bass,San Francisco
51. Cheung, F M, Leung, K, Zhang, J X, Sun, H F, Gan, Y G & Song, W Z (2001) Indigenous Chinese personality construct: Is the Five-Factor Model complete? Journal of Cross-Cultural Psychology, 32, 407-433.
52. Cooper, C.R & Denner, J (1998). Theories, linking culture an Universal and community-specific processes. Annual Review 49, 559-584
53. Costa, P. T. Jr. and McCrae, R. R. (1992b). `Trait psychology comes of age’. In: Sonderegger, T.B. (Ed.), Nebraska Symposium on Motivation: Psychology and Aging, pp. 169±۲۰۴, University of Nebraska Press, Lincoln, NE
54. Costa, P. T., & McCrae, R. R. (1989). NEO PI/FFI M anual Supplement. Odessa, FL: sychological Assessment Resources.
55. DeYoung, C. G., Peterson, J. B., & Higgins, D. M. (2001). Higher-order factors of the big five predict conformity: Are there neuroses of health? Personality and Individual Differences, 33, 533–
56. Digman, J. M. (1997). Higher-order factors of the big five.Journal of Personality and Social Psychology, 73, 1246- 1256.
57. Digman, J. M. and Takemoto-Chock, N. K. (1981). Factors in the natural language ofpersonality: re-analysis, comparison and interpretation of six major studies. Multivariate Behavioral Research, 16, 149–۷۰٫
58. Dwairy, M. (Ed.) (2006).Psychological Research and Mental Health among Arabs in Israel. Shfa-Amer, Israel: The Arab Psychological Association in Israel and The Galilee Society for Health Research. (in Arabic(
59. Elliot, A. J., & Thrash, T. M. (2002). Approach-Avoidance motivation in personality: approach and avoidance temperaments and goals. Journal of Personality and Social Psychology, 82, 804-818
60. Fiske, D. W. (1949). Consistency of the factorial structures of personality ratings from different sources.Journal of Abnormal and Social Psychology, 44, 329–۴۴٫
61. Friedman, H & Schustack,M (2009). Personality Classic Theories and Modern Resaerch, Allyn and Bacon.
62. Goldberg, L. R. (1981). Language and individual di fferences: The search for universals in
63. Goldberg, L. R. (1990). An alternative ‘Description of personality’: the Big-Five factor structure. Journal of Personality and Social Psychology, 59, 1216–۲۹٫
64. Goldberg, L. R. (1992). Development of markers for the Big-Five factor structure.Psychological Assessment, 4, 26-42.
65. Hogan, R. (1986). Hogan Personality Inventory manual. Minneapolis, MN: National Computer Systems.
66. John, O. P. (1990). The “Big Five” factor taxonomy: Dimensions of personality in the naturallanguage and questionnaires. In L. A. Pervin (Ed.) Handbook of personality: Theory and research (pp. 66-100) New York: Guilford Press
67. John, O. P. (1990). The “Big Five” factor taxonomy: Dimensions of personality in the naturallanguage and questionnaires. In L. A. Pervin (Ed.) Handbook of personality: Theory and research (pp. 66-100) New York: Guilford Press.
68. John, O. P., & Srivastava, S. (1999). The Big-Five trait taxonomy: History, measurement, and theoretical perspectives. In L. A. Pervin & O. P. John (Eds.), Handbook of personality: Theory and research (Vol. 2, pp. 102–۱۳۸). New York: Guilford Press.
69. John, O. P., Goldberg, L. R., & Angleitner, A. (1984).Better than the alphabet: Taxonomiesof Personality-descriptive terms in English, Dutch, and German. In H. Bonarius, G. van Heck, and N.Smid (Eds.), Personality psychology in Europe: Theoretical and empirical developments (pp. 83-100).Berwyn: Swets North America Inc.
70. Markus, H.R., Kitayama, S. (1998). the cultural psychology of personality. Journal of Cross- Cultural psychology and Resserch, 29(1), 63-87.
71. Markus, H.R., Kitayama, S., & Heiman, R. (1997). Culture and ‘‘basic’’ psychological principles. In E.T. Higgins & A.W. Kruglanski (Eds.), Social psychology: Handbook of basic principles (pp. 857–۹۱۳). New York: Guilford.
72. Matthews, G, Deary, I & Whiteman, M.C. Friedman H&Schustack M.W (2009).Personality classic theories and modern research. Allyn and Bacon.
73. McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1985b).Openness to experience.In R. Hogan & W. H. Jones, Perspectives in personality (Vol. 1, pp. 145-172). Greenwich, CT: JAI Press.
74. McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1985b).Openness to experience.In R. Hogan & W. H. Jones, Perspectives in personality (Vol. 1, pp. 145-172). Greenwich, CT: JAI Press.
75. McCrae, R. R., & Costa, P. T. (1985c). Comparison of EPI and psychoticism scales with measures of the five-factor model of personality. Personality and Individual Differences, 6, 587-597.
76. McCrae, R. R., & Costa, P. T., Jr. (1992). Discriminant validity of NEO-PI-R facet scales. Educational and Psychological Measurement, 52, 229-237.
77. McCrae, R. R., & Costa, P. T., Jr. (2003). Personality in adulthood: A Five-Factor Theory perspective (2nd. ed.). New York: Guilford Press. New York: Macmillan
78. Mervielde, I., & De Fruyt, F. (2002). Assessing children’s traits with the hierarchical personality inventory for children. In B. de Raad & M. Perugini (Eds.), Big Five assessment (pp. 129–۱۴۲). Ashland, OH: Hogrefe & Huber
79. Mervielde, I., De Pauw, S. & Van Leeuwen, K. (2008, October). The structure of temperament and personality from infancy to childhood. Paper presented at the Occasional Temperament Conference, San Rafael, CA.
80. Norman, W. T. (1969). ‘‘To see oursels as ithers see us!’’: Relations among self-perceptions, peer-perceptions, and expected peer-perceptions of personality attributes. Multivariate Behavioral Research, 4, 417–۴۴۳٫
81. Norman,W. T. (1963). Toward an adequate taxonomy of personality attributes: replicated factor structure in peer nomination personality ratings.Journal of bnormal and Social Psychology, 66, 574–۸۸٫
82. Oishi, S (2004). Personality in culture: A neo- Allportian view. Journal of Research in Personality, 38, 68-74.
83. Peabody, D., & De Raad, B. (2002). The substantive nature of psycholexical personality factors: A comparison across languages. Journal of Personality and Social Psychology, 83, 983-997.
84. Pedersen, P.B (1990). The multicultural perspective as a fourth force in counseling. Journal of Mental Health counseling, 12, 93-95
85. Roberts, B. W., & Helson, R. (1997). Changes in culture, changes in personality: The influence of individualism in a longitudinal study of women. Journal of Personality and Social Psychology, 72, 641-651
86. Rushton, J. P., & Irwing, P. (2008). A General Factor of Personality (GFP) from two meta-analyses of the Big Five: Digman (1997) and Mount, Barrik, Scullen, and Rounds (2005). Personality and Individual Differences, 45, 679-683
87. Saucier, G & Ostendorf.F (1999).Hierarchical Subcomponents of the Big Five Personality-Language Replication.Journal of Personality and Social Psychology, 76, 613-627.
88. Simms, L.J (2007). The Big Seven Model of personality and its Relevance to Personality Pathology. Journal of Personality, 75, 65-94.
89. Simms, L.J (2007). The Big Seven Model of personality and its Relevance to Personality Pathology. Journal of Personality, 75, 65-94.
90. Smith, G. M. (1967). Usefulness of peer ratings in educational research.Educational and Psychological Measurement, 27, 967–۸۴٫
91. Tellegen, A., & Waller, N. G. (1987). Reexamining basic dimensions ofnatural language trait descriptors. 95 annual meeting of the American Psychological Association, (abstract).

Triandis, H & Suh, E.M (2002).Cultural Influences on Personality. Annu, Rev. Psychol