طراحی ارکان و شـاخص‌هـای کمّی برای علوم انسـانی اسلامی مبتنی بر تقریر غایت‌گرایانه استاد مطهری از علم دینی و بررسی تأثیر آن در تحول علوم انسانی
علی‌اصغر خندان
استادیار دانشگاه امام صادق علیه‌السلام
چکیده
این پژوهش در این چارچوب نظری مطرح می‌شود که طبق تعالیم اسلامی و تصریح دانشمندانی مانند استاد مطهری، علم دینی عبارت است از: یک: علمی مبتنی بر مبانی اسلامی و توحیدی (دیدگاه مبناگرایانه)؛ دو: علم نافع (دیدگاه غایت‌گرایانه). ملاک نافع‌بودن علم نیز نیازهای فرد و جامعه اسلامی است. به‌عبارت دقیق‌تر، نافع‌بودن علم را می‌توان در دو بُعد دنبال کرد: یک: پاسخ به پرسش‌های (عمدتاً) فردی؛ دو: حل مسئله‌های (عمدتاً) اجتماعی.
مسئله اصلی این پژوهش را می‌توان چنین تقریر کرد که اولاً: روش متعارف در مطالعات ارزیابی علوم (به معنای رشته‌های علمی دانشگاهی) چیست و چه عیوب و کاستی‌هایی دارد؟ ثانیاً: با پذیرش و مبنا قراردادن تقریر غایت‌گرایانه از علم دینی، آیا می‌توان نافع‌بودن علم را به‌صورت کمّی و عددی نشان داد؟ چگونه؟
با هدف مذکور، در این مقاله پس از نقد رویکرد غالب در مطالعات ارزیابی علوم که با عنوان «علم‌سنجی» شناخته می‌شود، تلاش خواهد شد با الگوگیری از روش ارزیابی درونی مراکز علمی، ارکان اصلی و فرعی و شاخص‌های قابل‌اندازه‌گیریِ عددی علم دینی طراحی شود.
در پایان، تأثیر این نگاه در مطالعات کاربردی علم در مدیریت تحول علوم انسانی اسلام بررسی خواهد شد.
کلیدواژه‌ها:
علم دینی، غایت‌گرایی، علم‌سنجی، ارزیابی درونی، شاخص مطهر.
کتاب‌نامه
- قرآن کریم.
- ادوارد، سالیس. ۱۳۸۰٫ مدیریت کیفیت فراگیر در آموزش. ترجمه علی حدیقی. تهران. نشر هوای تازه.
- بازرگان، عباس. ۱۳۷۴٫ «ارزیابی درونی دانشگاهی و کاربرد آن در بهبود مستمر کیفیت آموزش عالی». فصلنامه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی. سال سوم. ش ۳و۴٫
- بازرگان، عباس.۱۳۸۰٫ ارزشیابی آموزشی. تهران. انتشارات سمت.
- بازرگان، عباس و همکاران. ۱۳۷۹٫ «رویکرد مناسب ارزیابی درونی برای ارتقای مستمر کیفیت گروه‌های آموزشی در دانشگاه‌های علوم پزشکی». مجله روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران. دوره جدید. سال پنجم. ش۲٫
- بیات، فاطمه. ۱۳۸۳٫ ارزیابی درونی کیفیت عملکرد گروه آموزشی معارف اسلامی دانشگاه امام صادق علیه‌السلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. تهران. دانشکده روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبایی.
- جوکار، طاهره؛ عصاره، فریده. ۱۳۹۲٫ «جریان انتشار مقالات علمی در کشور ایران طی سال‌های ۲۰۰۷-۲۰۱۱ بر اساس مدل مارپیچ سه‌گانه دانشگاه، صنعت و دولت».فصلنامه مدیریت پردازش اطلاعات. زمستان ۱۳۹۲٫ دوره ۲۹٫ ش۲٫
- حاجی‌زین‌العابدینی، محسن. ۱۳۸۸٫ «وب‌سنجی»، از کتاب‌سنجی تا وب‌سنجی، تحلیلی بر مبانی، دیدگاه‌ها، قواعد و شاخص‌ها، غلامرضا حیدری و…. تهران. نشر کتابدار.
- حیدری، غلامرضا. ۱۳۸۸٫ «علم‌سنجی»، از کتاب‌سنجی تا وب‌سنجی، تحلیلی بر مبانی، دیدگاه‌ها، قواعد و شاخص‌ها. تهران. نشر کتابدار.
- ــــــــــــــــ. ۱۳۸۹٫ «علم و سنجش: یا مفهوم علم در علم‌سنجی. کتاب ماه کلیات. مهر شماره ۱۵۴٫
- ــــــــــــــــ. ۱۳۹۰-الف. پیش‌فرض‌های معرفت‌شناختی علم‌سنجی. مجله کتابداری و اطلاع‌رسانی. بهار شماره ۵۳٫
- ــــــــــــــــ. ۱۳۹۰-ب. رویکردی انتقادی به مطالعات حوزه علم‌سنجی. مدیریت اطلاعات سلامت. خرداد و تیر شماره ۱٫
- خسروی، فریبرز. ۱۳۸۶٫ «علم‌سنجی یا عالم‌سنجی». فصلنامه مطالعات ملی کتابداری و سازمان‌دهی اطلاعات. پاییز ۱۳۸۶٫ شماره ۷۱٫
- خندان، علی‌اصغر. ۱۳۹۱٫ «تقریر غایت‌گرایانه از علم دینی با تکیه بر اندیشه‌های استاد مطهری». ذهن. شماره ۵۰٫
- داورپناه، مـحمدرضا. ۱۳۸۶٫ «چالش‌های علم‌سنجی در حوزه علوم انسانی در مقایسه با سایر حوزه‌های علم». مطالعات تربیتی و روان‌شناسی. مهر ۱۳۸۶٫ شماره ۳۰٫
- زارع فراشبندی، فیروزه. ۱۳۸۸٫ «اطلاع‌سنجی»، از کتاب‌سنجی تا وب‌سنجی، تحلیلی بر مبانی، دیدگاه‌ها، قواعد و شاخص‌ها. تهران. نشر کتابدار.
- شریفی، ونداد. ۱۳۸۲-الف. «علم‌سنجی: علم‌سنجی و علوم شناختی». مجله تازه‌های علوم شناختی. تابستان ۱۳۸۲٫ شماره ۱۸٫
- ـــــــــــــ. ۱۳۸۲-ب. «علم‌سنجی ۲: تحلیل استنادی». مجله تازه‌های علوم شناختی. پاییز ۱۳۸۲٫ شماره ۱۹٫
- ـــــــــــــ. ۱۳۸۳٫ «علم‌سنجی ۴: آشنایی با برنامه‌ها و نهادهای ارزیابی پژوهش». مجله تازه‌های علوم شناختی. بهار و تابستان ۱۳۸۳٫ شماره ۲۱ و ۲۲٫
- شورای عالی انقلاب فرهنگی. ۱۳۸۹-الف. ارزیابی آموزش عالی در جمهوری اسلامی ایران، دومین گزارش ارزیابی خرد دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۵). تهران. انتشارات دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- شورای عالی انقلاب فرهنگی. ۱۳۸۹-ب. ارزیابی علم و فناوری در جمهوری اسلامی ایران، دومین ارزیابی خرد دانشگاه آزاد اسلامی (سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵). تهران. انتشارات دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- طاهری، بهجت؛ نوروزی چاکلی عبدالرضا. ۱۳۹۴٫ «تحلیل مقایسه‌ای رابطه دانشگاه و صنعت در ایران و ترکیه: مطالعه علم‌سنجی». مجله علم‌سنجی کاسپین. جلد۲٫ شماره ۱٫
- عصاره، فریده. ۱۳۸۸٫ «آسیب‌شناسی کتاب‌سنجی و روش‌های مشابه آن». از کتاب‌سنجی تا وب‌سنجی، تحلیلی بر مبانی، دیدگاه‌ها، قواعد و شاخص‌ها. تهران. نشر کتابدار.
- علیخانی، رحیم؛ کرمی، نورالله. ۱۳۸۷٫ مطالعات سنجش کمّی. تهران. نشر چاپار.
- علی‌محمدی، داریوش. ۱۳۸۹٫ «نهادهای علم‌سنجی در ایران». کتاب ماه کلیات. مهر ۱۳۸۹٫ ش۱۵۴٫
- قمی، شیخ عباس. ۱۳۷۳٫ کلیات مفاتیح‌الجنان. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. ج۱٫ تهران. انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
- محمدی، رضا. ۱۳۸۴. راهنمای عملی انجام ارزیابی درونی در نظام آموزش عالی ایران: تجارب ملی و بین‌المللی. تهران. مرکز انتشارات سازمان سنجش آموزش کشور.
- مطهری، مرتضی. ۱۳۶۴٫ امامت و رهبری. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۶۷٫ پیرامون جمهوری اسلامی. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۶۸٫ ده گفتار. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۶۹٫ آشنایی با علوم اسلامی، جلد اول، منطق و فلسفه. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۰-الف. بیست گفتار. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۰-ب. ختم نبوت. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۰-ج. اسلام و مقتضیات زمان. ج۲٫ تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۱٫ مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، وحی و نبوت. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۲٫ مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، جهان‌بینی توحیدی. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۳-الف. تعلیم و تربیت در اسلام. تهران. صدرا.
- ـــــــــــــــ. ۱۳۷۳-ب. قیام و انقلاب مهدی (عج) از دیدگاه فلسفه تاریخ. تهران. صدرا.
- موغلی، علیرضا و همکاران. ۱۳۹۱٫ کاربردهای پایگاه اطلاعاتی جی.سی. آر (JCR) در مطالعات موردی علم‌سنجی. تهران. نشر چاپار.
