حامد بیتی،

کارشناس ارشد معماری، عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

سیامند پناهی،

کارشناس ارشد معماری ـ معماری اسلامی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خسروشهر

چکیده

از زمان صدر اسلام و جاری شدن الگوی ایده‌آل زندگی در جامعۀ اسلامی، مسجد همواره به‌عنوان کانون اصلی جامعۀ اسلامی شناخته شده است و علاوه بر انجام مناسک فردی و فرائض دینی، کلیۀ امور اجتماعی از طریق مسجد صورت گرفته است. معماری و فضای مساجد به گونه‌ای بوده که بتواند در عین تأمین نیاز شهروندان، پاسخ‌گوی کارکردهای اجتماعی آن باشد.

این پژوهش قصد دارد با بهره‌گیری از روش تاریخی و توصیفی و در جریان تعامل دوطرفۀ مسجد ـ شهروند، به بررسی نقش شیوۀ حضور مسجد در بافت‌های سنتی بر سازماندهی فعالیت‌های شهروندان در مقیاس محله بپردازد تا از این طریق بتواند نقش مساجد محله بر رفتار شهروندان در بافت‌های معاصر را مورد کنکاش قرار دهد.

نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مساجد موجود در بافت‌های سنتی، در کنار کارکردهای عبادی و اجتماعی خود، نقش به‌سزایی در سازماندهی فعالیت‌ها، الگوهای رفتاری شهروندان، استخوان‌بندی محلات و ایجاد حس‌های متفاوت در مردم نسبت به خود و محله، بازی کرده است. به‌صورتی‌که همواره رابطه‌ای عمیق و معنی‌دار و دوسویه بین مسجد و شهروندان برقرار بوده که باعث تحکیم احساس تعلق شهروندان به شهر می‌شده است. ارتباطی که در چند سال اخیر با برنامه‌ریزی‌های معاصر شهری در کشور، کم‌رنگ شده و با چالش‌های فراوانی روبرو بوده است و می‌بایست عمدۀ توجه معماران و برنامه‌ریزان شهری را به خود جلب کند تا بتوانند با بازشناسایی تأثیر شیوۀ حضور فضاهای مذهبی بر اذهان و رفتار شهروندان، طراحی مناسب فضاهای مسجد و مکان‌یابی مناسب مسجد، امکان رشد و تعالی آنها را مهیا سازد.

کلیدواژه‌ها: مساجد محله‌ای، الگوهای رفتاری، رضایت‌مندی، حس مکان.

کتاب‌نامه

آنتونیادی، آنتونی سی. ۱۳۸۱٫ بوطیقای معماری. ترجمۀ احمدرضا آی. تهران. سروش. تهران.

احمدی دیسفانی، یداله و علی‌آبادی، محمد. ۱۳۹۰٫ «کنکاشی دربارۀ شکل شهر سنتی از منظر اندیشۀ اسلامی». فصلنامۀ باغ نظر. شماره۱۹٫

افشار نادری، کامران. ۱۳۷۸٫ «از فرم تا فضا». فصلنامۀ معمار. شماره۵٫

امام خمینی، روح‌الله. ۱۳۶۸٫ صحیفۀ نور. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

براتی، ناصر و سلیمان‌نژاد، محمد علی. ۱۳۹۰٫ «ادراک محرک‌ها در محیط کنترل‌شده وتأثیر جنسیت بر آن». فصلنامه باغ نظر. شماره۱۷٫

پوردیهمی، شهرام. ۱۳۷۸٫ «عوامل مؤثر در ادراک فرم و فضا». فصلنامه معماری و فرهنگ. شماره۱٫

پیربابایی، محمد تقی و سجادزاده، حسن. ۱۳۹۰٫ «تعلق جمعی به مکان، تحقق سکونت اجتماعی در محلۀ سنتی». فصلنامه باغ نظر. شماره۱۶٫

تیبالدز، فرانسیس. ۱۳۸۳٫ شهرسازی شهروندگرا. ترجمۀ محمد احمدی‌نژاد. اصفهان. خاک.

ــــــــــــــــ. ۱۳۸۷٫ شهرهای انسان‌محور. ترجمۀ حسنعلی لقایی و فیروزه جدلی. تهران. دانشگاه تهران.

رئیسیان، پژمان و یزدانی، مائده. ۱۳۸۷٫ «الگوی شکل‌گیری فضاهای جمعی در بافت‌های تاریخ، با تأکید بر مرکز محلۀ تاریخی میانده شهرستان بشرویه». منظر. شماره۳۴٫

حبیبی، محسن. ۱۳۸۰٫ از شار تا شهر. تهران. دانشگاه تهران. چاپ سوم.

خامنه‌ای، سید علی. ۱۳۸۹٫ پیام مقام معظم رهبری به نوزدهمین اجلاس سراسری نماز. قابل دسترسی از سایت:

http://center.namaz.ir/page.php?page=showarticles&cat=7&id=29&office=center

سعیدنیا، احمد. ۱۳۸۳٫ کتاب سبز راهنمای شهرداری‌ها، نظام مراکز شهری و فضاهای مسکونی. تهران. سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور. چاپ سوم.

فاضلی، نعمت‌اله. ۱۳۸۷٫ «مسجد و مدرنیته: مروری تحلیلی و جامعه‌شناختی به گفتمان‌های مسجد در ایران». پژوهش‌نامه علوم انسانی و اجتماعی. دوره ۸، شماره ۱٫

فدایی‌نژاد، سمیه و کرم‌پور، کتایون. ۱۳۸۵٫ «بررسی سیر تحولات بافت و تأثیر آن بر خاطره‌زدایی از بافت‌های کهن». فصلنامه باغ نظر. شماره۶٫

فلاحت، محمد صادق. ۱۳۸۴٫ «نقش طرح کالبدی در حس مکان مسجد». هنرهای زیبا. شماره۲۲٫

لنگ، جان. ۱۳۸۱٫ آفرینش نظریۀ معماری. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. تهران. دانشگاه تهران.

لینچ، کوین. ۱۳۷۶٫ تئوری شکل خوب شهر. ترجمۀ سید حسین حبیبی. تهران. دانشگاه تهران.

ــــــــــ. ۱۳۸۱٫ سیمای شهر. ترجمۀ منوچهر مزینی، دانشگاه تهران، چاپ پنجم.