نقش نشانه‌های شهری و نمادها در تقویت هویّت ایرانی ـ اسلامی در شهرسازی معاصر
علی‌اکبر تقوایی،
دانشیار گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران
غزاله فتوحی،
دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشگاه تربیت مدرس تهران
محسن رستمی،
کارشناس ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه جامع علمی کاربردی تهران
چکیده
شهر علاوه بر رفع نیازهای فیزیکی نظیر اقامت و اشتغال شهروندان، باید توانایی پاسخ‌گویی به نیازهای روحی، روانی و فرهنگی آنان را نیز داشته باشد. شهرهای معاصر، به‌سبب توسعۀ شهرنشینی و رویکرد سازندگان آنها، که در آن مسائل مالی و توجیهات اقتصادی در اولویت قرار دارد، هویّت خود را به‌عنوان سکونتگاه جمعی، از دست داده و با تاریخ و فرهنگ و خاطرات جمعی شهروندان خود بیگانه شده‌اند. منظر شهری نیز به‌عنوان بخشی از شهر که سطح تماس انسان و پدیدۀ شهر است، از این آسیب در امان نمانده است. بیگانگی منظر شهرهای معاصر با ارزش‌ها، تاریخ و فرهنگ جامعه، منجر به نوعی بی‌هویّتی و عدم خوانایی در شهر و در نتیجه از دست رفتن یکپارچگی و وحدت کالبدی، فرهنگی و اجتماعی شده است. از مهم‌ترین دلایل این امر، بی‌توجهی به عوامل و عناصر مؤثر در تعریف و تقویت سازمان هویّتی شهر و منظر شهری، همچون عناصر شاخص عینی و ذهنی با بار هویّتی و فرهنگی است که قابلیت ظهور در نقش نماد و نشانه در گسترۀ وسیع شهر را داشته باشد. نمادها و نشانه‌ها در شهر از مهم‌ترین آرایه‌‌های شهری هستند که می‌توانند بر کیفیت منظر شهری و تقویت هویّت شهر و جامعه اثر بگذارند. این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد پاسخ‌گویی به این سؤال است که نمادهای شهری چگونه می‌توانند در راستای تقویت هویّت ایرانی ـ اسلامی در شهرسازی معاصر مؤثر واقع شودند؟ از این رهگذار، با مروری بر مفهوم هویّت و عوامل هویّت‌بخش شهر، نقش نشانه‌های شهری مورد بررسی قرار گرفته و سرانجام نماد، به‌عنوان یکی از مصادیق نشانه‌های شهری، عاملی مهم در ایجاد هویّت، وحدت و یکپارچگی در شهرهای اسلامی معرفی می‌شود. این تحقیق به دنبال راهکارهایی است تا درک و شناخت نمادهای بومی، فرهنگی و اعتقادی جامعه را مورد توجه قرار داده و با کاربرد صحیح آن، به ارتقاء منظر و سیمای شهرها، با حفظ و تقویت هویّت مذهبی و فرهنگی آن کمک کند.
کلیدواژه‌ها: هویّت، شهر اسلامی، منظر شهری، نشانه‌های شهری، نماد.
کتاب‌نامه
آتشین‌بار، محمد. ۱۳۸۸/الف. «تداوم هویّت در منظر شهری». باغ نظر. شماره۱۲٫
ـــــــــــــــ. ۱۳۸۸/ب. «چیستی منظر در آرای صاحب‌نظران». منظر. شماره۳٫
ـــــــــــــــ. ۱۳۹۰٫ «نقاط عطف و نشانه‌های شهری». منظر. شماره۲۲٫
پیربابایی، محمد تقی و سجادزاده، حسن. ۱۳۹۰٫ «تعلق جمعی به مکان، تحقق سکونت اجتماعی در محلۀ سنتی». باغ نظر. شماره۱۶٫
تقوایی، علی‌اکبر و کاملی، هدا. ۱۳۸۹٫ «سمبولیسم و طراحی منظر». منظر. شماره۱۳٫
خستو، مریم و سعیدی رضوانی، نوید. ۱۳۸۹٫ «عوامل مؤثر بر سرزندگی فضاهای شهری». هویّت شهر. شماره۶٫
ستاری، عظیمه. ۱۳۹۰٫ «نشانه‌شناسی و فضای شهری». هنر و ادب. شماره۱۹۹٫
شعله، مهسا. ۱۳۸۸٫ «روش‌شناسی حوزه‌های نشانه ـ معنایی شهر». هنرهای زیبا. شماره۳۹٫
شولتز، کریستیان نوربرگ. ۱۳۸۲٫ معماری: معنا و مکان. ترجمۀ ویدا نوروز برازجانی. تهران. جان جهان.
عاشوری، علی. ۱۳۸۷٫ منظر شهری بیانی از مدنیت جامعه. منظر. شماره۵٫
عزیزی، محمد و ارباب، پارسا. ۱۳۸۹٫ «شناسایی و ارزیابی فرایند شکل‌گیری هویّت در شهرهای جدید». هنرهای زیبا. شماره۴۲٫
فلاحت، محمد صادق. ۱۳۸۷٫ «مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهندۀ آن». هنرهای زیبا. شماره۲۶٫
فلامکی، محمد منصور. ۱۳۵۴٫ «هویّت شهر، در فضاهای باز». محیط. شماره۳۰٫
کریمیان، حسن. ۱۳۸۹٫ «نمادهای فرهنگی در مناظر شهری: بیان معنا، حس هویّت و آرامش روحی». پژوهش‌های جغرافیای انسانی. شماره۷۴٫
گلکار، کوروش.۱۳۸۰٫ «مؤلفه‌های سازندۀ کیفیت طراحی شهری». صفه. شماره۳۳٫
ـــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ «مفهوم کیفیت و سرزندگی در طراحی شهری». صفه. شماره۴۴٫
ـــــــــــــــ. ۱۳۸۷٫ «محیط بصری شهر؛ سیر تحول از رویکرد تزئینی تا رویکرد پایدار». علوم محیطی. شماره۴٫
محرمی، توحید. ۱۳۸۳٫ هویّت ایرانی ـ اسلامی ما در هویّت ایران. تهران. پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
مطلبی، قاسم و فروزنده، علی. ۱۳۹۰٫ «مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهندۀ آن». هویّت. شماره۸٫
منصوری، سید امیر. ۱۳۸۳٫ «درآمدی بر شناخت معماری منظر». فصلنامۀ باغ نظر. شماره۲٫
منتظرالحجه، مهدی. ۱۳۹۰٫ تعیین معیارهای مکان‌یابی و طراحی نشانه‌های شهری در شهرهای جدید. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد طراحی شهری. استاد راهنما محمدرضا پورجعفر. تهران. دانشکدۀ هنر و معماری. دانشگاه تربیت مدرس.
ـــــــــــــــ. ۱۳۸۸٫ «درآمدی بر گونه‌شناسی کالبدی نشانه‌های شهری در نقشه‌های ادراکی شهروندان». نامۀ معماری و شهرسازی. شماره۱۲۹٫
نوروزی‌طلب، علیرضا. ۱۳۸۹٫ هرمنوتیک منظر شهر. منظر. شماره۱۱٫
نیچه. ۱۳۷۷٫ هرمنوتیک مدرن. ترجمۀ بابک احمدی و مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران. مرکز.
وارثی، حمیدرضا و بافنده، مهدی و محمدزاده، محمد. ۱۳۸۹٫ «بررسی و تحلیل مؤلفه‌های هویّت شهری و رابطۀ آن با میزان تعلق مکانی». پژوهش و برنامه‌ریزی شهری. شماره۲٫
ویسی، صلاح‌الدین. ۱۳۸۸٫ «معماری، هویّت انسانی و محلی». دوماهنامۀ یادمان. شماره۵۵٫
