مهدیه عابدی

پژوهشگر دوره دکتری شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران

نسیم خانلو

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق

الهام رضوی

پژوهشگر دوره دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز

سید امیر سامان اوالی

کارشناس ارشد معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال

چکیده:
هنر و معماری هر ملتی در طول تاریخ، نمود بیرونی و مادی شده اندیشه­های مختلف، به عنوان تبلور دهنده درونمایه­های فکری و فرهنگی مردمان آن سرزمین بوده است و دارای حقیقت تاریخی­ای است که در هر دوره به اقتضای الگوواره­های غالب بر اذهان، به نحوی ظهور دارد. به عبارتی شکل­گیری فضاهای کالبدی و آثار هنری همواره متاثر از اندیشه­های فلسفی و حکمی بوده است. از طرفی هنر اسلامی ظرف دویست سال گذشته مورد توجه و تامل جدی محققان و مستشرقان بوده است، گروهی این هنر را هنری مقدس با بنیان های نیرومند حکمی و عرفانی می دانند، گروهی حضور عنصر اسلامیت در هنر اسلامی را کاملا نفی می­کنند و گروهی آرای دسته اول را غیر مستند بر ادله و شواهد تاریخی می­دانند؛ این تشتت آراء محصول برخی عوامل است، عواملی چون فقدان منابع کافی و لازم در اثبات بنیان­های حکمی و عرفانی هنر اسلامی، فقدان مطالعات متدیک و علمی توسط محققان و هنرشناسان بومی و نیز قرار گرفتن برخی از بنیان­های نظری هنر در اثبات مفاهیم کلامی؛ به منظور شناخت بیشتر نسبت به هنر و معماری اسلامی لزوم انجام پژوهش­هایی بر اساس بنیان­های حکمی و عرفانی کاملاً احساس می­شود؛ در همین راستا پژوهش حاضر با تعمق در متون حکمی اسلام سعی کرده است مفاهیم آفرینش هنری و رابطه معماری وشهرسازی  با  آراء صدر المتالهین ملاصدرا را مورد توجه و تامل قرار دهد چرا که احیای فعالیت عقلانی در ایران عصر صفوی با ظهور صدرالدین شیرازی که نزد پیروانش صرفاً به آخوند یا صدر المتالهین شهره بوده است، به اوج خود رسیده است. به بیان دیگر، هدف پژوهش حاضر بررسی تعاملات معماری و اندیشه­های حکمی در نزد صاحب­نظری چون صدر­المتالهین (ملاصدرا) است.

روش تحقیق مقاله حاضر توصیفی – تحلیلی از نوع کیفی است که در صدد است با استفاده از مطالعات کتابخانه­ای و اسنادی به واکاوی مفهومی اندیشه­های فلسفی و حکمی به طور عام و بررسی نقش و جایگاه تفکرات و آراء صدر المتالهین (ملاصدرا) پیرامون حکمت هنر اسلامی در آثار معماری همزمان با وی به طور خاص و تدوین مولفه­های کالبدی آن بپردازد. رویکرد پژوهش حاضر، تاریخی و معرفت­شناسانه است. در مقام گردآوری اطلاعات از رویکرد تاریخی و در مقام داوری از رویکرد معرفت شناختی استفاده شده است. رویکرد تاریخی، مکاتب و گرایش­های فلسفی و حکمی را در وضعیت زمانی و مکانی خاص و ویژه پیگیری می­کند. رهیافت تحقیق نیز تاویلی است که بر اساس آن اندیشه­های حکمی و فلسفی تبلور یافته در آثار معماری مورد بررسی قرار گرفته است.

واژگان کلیدی:

مکتب اصفهان، صدر المتالهین (ملاصدرا)، حکمت متعالیه، نظامات حکمی هنر اسلامی

منابع:

– ابراهیمی‌ دینانی، غلامحسین (۱۳۷۶) حکمت‌ متعالیه‌ ملاصدرا در آیینه‌ احادیث، خردنامه‌ صدرا، ش‌ ۱۰، زمستان‌.

– ابراهیمی دینانی، غلامحسین (۱۳۷۳) اتحاد عاقل و معقول، فصلنامه‌ فارابی، دوره‌ ۶، ش‌ ۲ و ۳، بهار و تابستان‌.

– احمدی، احمد (۱۳۶۷) حرکت‌ جوهری‌ و رابطه‌ آن‌ با خلق‌ جدید، سیر عرفان‌ و فلسفه‌ در جهان‌ اسلام‌ (مجموعه‌ مقالات‌ سومین‌ کنگره‌ فرهنگی)، موسسه‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی.

– اردلان، نادر (۱۳۸۷) ساختمان مفاهیم سنتی، معماری و شهرسازی ایران، مطالعات آغازی، شماره ۱۶٫

– ارل‌ کیلیچ، محمود (۱۳۷۶) ملاصدرا در دایره‌ اندیشمندان‌ ترک، خردنامه‌ صدرا، ش‌ ۹ و ۸، تابستان‌ و پائیز.

– بی­نام (۱۳۸۹) ساختار حکمت متعالیه، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، تهران.

– بمانیان، محمدرضا؛ امیرخانی آرین؛ لیلیان، محمدرضا (۱۳۸۹) نظم و بی­نظمی در معماری، انتشارات طهان، تهران.

– پور جعفر، محمد رضا و منصور یگانه ابافت (۱۳۸۹) تاویل آراء و اندیشه­های حکمی و فلسفی در هنر و معماری، تحت انتشار.

– پورمند، حسن­علی (۱۳۸۶) تاثیر اندیشه­ فلسفی در طراحی معماری معاصر، رساله دوره دکتری پژوهش هنر، به راهنمایی دکتر محمدرضا پورجعفر و مشاورت دکتر رضا اکبریان و دکتر مجتبی انصاری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.

– حبیبی، حسن (۱۳۸۰) تاملاتی درباره مطالعات مربوط به هنر اسلامی، مجموعه مقالات اولین همایش هنر اسلامی، موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران.

– خامنه­ای، سید محمد (۱۳۷۴) ادراک حسی، مجله‌ تخصصی‌ کلام‌ اسلامی، قم، س‌ ۳، ش‌ ۱۲، پائیز.

– رهنورد، زهرا (۱۳۸۲) حکمت هنر اسلامی، انتشارات سمت، تهران.

– زکریایی کرمانی، ایمان (۱۳۸۵)، جست و جوی هفت وادی عشق عطار در بنای خانه­های خدا، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره هفتم، پاییز و زمستان.

– غرویان، محسن (۱۳۷۱) جایگاه‌ حکمت‌ الهی‌ (ترجمه‌ مقدمه‌ ج‌ ۶ اسفار) کیهان‌ اندیشه، ش‌ ۴۳، مرداد و شهریور.

– قاسمی، حسین (۱۳۷۴) بررسی تطبیقی اصل بنیادین در فلسفه ارسطو و ابن سینا، مقالات‌ فلسفی، مرکز انتشارات‌ دفتر تبلیغات‌ اسلامی‌ حوزه‌ علمیه‌ قم.

– قاسمیان، رحیم (۱۳۸۷) اهمیت فضای خالی در هنر اسلامی، مجموعه مقالات هنر و معنویت.

– قراگزلو، علیرضا (۱۳۷۴) انتقاد بر ملاصدرا در عصر ما، کیهان فرهنگی، سال هشتم، شماره ۷، تهران.

– کربن، هانری، ملاصدرا، ترجمه‌ و اقتباس‌ ذبیح‌الله‌ منصوری، سازمان‌ انتشارات‌ جاویدان، تهران، ۱۳۷۲ ش، (چاپ‌ پنجم).

– کیانی، محمد یوسف (۱۳۸۱) تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، تهران.

– گلیجانی مقدم، نسرین (۱۳۸۴) تاریخ شناسی معماری ایران، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

– لیلیان، محمدرضا (۱۳۸۸) جستاری بر مبانی و مفاهیم زیبایی شناسی و تبلور آن در ساختارهای معماری، کتاب ماه هنر، ش­ ۱۳۷، بهمن، تهران.

– م‍ددپ‍ور، م‍ح‍م‍د (۱۳۸۴)‏ ت‍ج‍ل‍ی‍ات‌ ح‍ک‍م‍ت‌ م‍ع‍ن‍وی‌ در ه‍ن‍ر اس‍لام‍ی، س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، ش‍رک‍ت‌ چ‍اپ‌ و ن‍ش‍ر ب‍ی‍ن‌ال‍م‍ل‍ل.

– میرمیران، هادی (۱۳۸۵) سیری از ماده به روح، معماری و شهرسازی، ش ۴۲ و ۴۳٫

– نصر، سید حسن (۱۳۷۲) سنت اسلامی در معماری ایرانی، پیشگفتار کتاب حس وحدت، دانشگاه شیکاگو.

– نصر، سید حسن (۱۳۵۰) هنر قدسی در فرهنگ ایران، انتشارات گولگونوزا،  لندن.

– نوحی، حمید (۱۳۷۹) تاملات در هنر و معماری، گام نو، تهران.

– هیلن براند، رابرت (۱۳۸۵) هنر و معماری اسلامی، ترجمه اردشیر اشراقی، انتشارات روزنه، تهران.

پایگاه اینترنتی باشگاه اندیشه                                    www.andishe.com                       access dete: 2010

www.googleearth.com                access dete: 2010