محمدرضا لیلیان،

استادیار گروه معماری واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران و عضو باشگاه پژوهشگران جوان واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران

محمد جواد مهدوی‌نژاد،

دانشیار گروه معماری، دانشکدۀ هنر، دانشگاه تربیت مدرس تهران

حمیدرضا صارمی، استادیار گروه معماری واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران

چکیده

در مبانی و مفاهیم معماری اسلامی، اصولی چون نفی فردیت همواره مورد تأکید بوده است. لذا به نظر می‌آید عدم ذکر نام معمار و درج نکردن آن بر آثارش، بی‌ارتباط با این میلِ درونی معماران مسلمان برای دوری از فردیت و خودنمایی نبوده است. به‌طور مثال می‌توان به بناهایی اشاره کرد که با وجود اهمیت، اثری از نام معمار بنا بر آن دیده نمی‌شود. بر این اساس پژوهش حاضر به دنبال آن است تا بررسی کند که آیا ارتباط یا سطوح معناداری مابین وجود این اندیشه در معمار مسلمان و ذکر نام خود بر روی بناها وجود دارد و آیا تبلور اسامی بنا بر نوع کاربری بنا و دورۀ تاریخی ساخت آن، تغییرات معناداری به خود دیده است. در این راستا با عنایت به اینکه تعداد بیشتری از ابنیۀ برجای‌مانده مربوط به دوران پس از قاجار است، تمامی بناها به نسبت مساوی از طول دوران قاجار برگزیده شده‌اند. ضمناً انتخاب این دورۀ تاریخی با توجه به افزایش ورود اندیشه‌های غربی به کشور در نیمۀ دوران قاجار و شروع دوران افول در معماری اسلامی ایران حائز اهمیت است.

روش تحقیق در این پژوهش، مطالعۀ توصیفی از نوع گذشته‌نگر[۱] است و با استفاده از شاخص‌های آماری میانگین و انحراف معیار با فاصلۀ اطمینان ۹۵% درصدی[۲] بوده و خطای مطالعه[۳] به‌صورت (P<0.05) محاسبه شده و نهایتاً نمودار‌ها به کمک برنامۀ اکسل[۴] استخراج شده است.

نتایج حاصل از پژوهش حاضر بیانگر اختلاف معنا‌داری در جهت افزایش قابل ملاحظۀ ظهور اسامی در نیمۀ دوم دوران قاجار در مقایسه با نیمۀ نخست این دوران است. این میزان در بناهای با کارکرد عمومی (عام‌المنفعه)، نسبت به بناهای با کارکرد خصوصی (حکومتی ـ تجارتی) در کل دوران قاجار، افزایش معنا‌داری را نشان می‌دهد. همچنین به‌طور خاص، ظهور اسامی سازندگان و پدیدآورندگان در بناهای با کارکرد عمومی با کاربری غیرمذهبی در مقابل بناهای با کارکرد عمومی با کاربری مذهبی با ۹۵% اطمینان، کاهش قابل ملاحظه‌ای در کاهش میزان ظهور اسامی نشان داد. لازم به ذکر است که بررسی تأثیر محل قرارگیری بنا در بافت‌های پُرجمعیت و یا خالی‌ازسکنه بر میزان ظهور اسامی سازندگان، اختلاف معنا‌داری را نشان نمی‌دهد. به بیان دیگر، میزان ظهور اسامی سازندگان، رابطۀ معناداری با محل قرارگیری بنا به لحاظ جمعیت ساکنین نداشته است.

کلیدواژه‌ها: دوران قاجار، فردیت، اسامی سازندگان، کاربری بنا.

[۱]. Retrospective study

[۲]. ۲SD

[۳]. P value

[۴] Excel

کتاب‌نامه

باوندیان، علیرضا. ۱۳۸۳٫ حکمت هنر اسلامی. مشهد. شاملو.

بزرگ‌نیا، زهره. ۱۳۸۳٫ معماران ایران از آغاز دورۀ اسلامی تا پایان دورۀ قاجار. تهران. پژوهشگاه میراث فرهنگی.

بقایی. محمد. ۱۳۸۲٫ میکدۀ لاهور. تهران. اقبال.

بمانیان، محمدرضا. ۱۳۸۶٫ رهیافت‌هایی در تبیین معماری مسلمین. تهران. سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.

پازوکی، شهرام. ۱۳۸۷٫ مبانی تلقی عرفانی از هنر اسلامی. سخنرانی شانزدهم مهرماه در مرکز هنر پژوهی نقش جهان. تهران.

جهانبگلو، رامین. ۱۳۸۶٫ تمدن و تجدد. تهران. مرکز.

ریاضی، محمدرضا. ۱۳۷۴٫ «صنف معمار در دوران اسلامی». مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم ـ کرمان (۱۲ـ۷ اسفند) (جلد ۲). تهران. سازمان میراث فرهنگی کشور.

شمیم، علی اصغر. ۱۳۷۱٫ ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران. انتشارات علمی.

گل، حسن. ۱۳۸۸٫ زندگی‌نامه شاعران ایران. تهران. مؤسسه انتشارات خلاق.

مشیری، مهشید. ۱۳۷۴٫ فرهنگ فشردۀ زبان فارسی. تهران. البرز.

ملک‌زاده (بیاتی)، ملکه. ۱۳۶۳٫ تاریخ مهر در ایران. تهران. یزدان.

ندیمی، هادی. ۱۳۷۴٫ «آئین جوان‌مردان و طریقت معماران». مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، ارگ بم ـ کرمان (۱۲ـ۷ اسفند) (جلد ۲). تهران. سازمان میراث فرهنگی کشور.