فرزانه فرشیدنیک،

دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشکدۀ هنر و معماری ، دانشگاه تربیت مدرس تهران

دکتر رضا افهمی،

استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکدۀ هنر و معماری ، دانشگاه تربیت مدرس تهران

دکتر مجتبی انصاری،

دانشیار گروه معماری، دانشکدۀ هنر و معماری ، دانشگاه تربیت مدرس تهران

چکیده

در عصر صفوی و در مکتب اصفهان، آثار ارزشمند بی‌شماری خلق شده‌ که از انطباقی نزدیک با حکمت و فلسفۀ ایرانی ـ اسلامی برخوردار است. طراحی شهری اصفهان، از اندیشه‌های حاکم بر این عصر بهره جسته و در طرحی دقیق، ساختاری هماهنگ را تشکیل داده است. در این طرح، هر یک از اجزا، در ارتباطی معنادار با سایر بناها و در مجموعۀ کلان‌ترِ شهر، معنا و مفهوم خود را از نسبت با کلِ مجموعه دریافت کرده و کل نیز در رابطه با اجزا، معنا می‌یابد؛ به‌گونه‌ای که اگر هریک از بناها را به‌عنوان نشانه‌ای در متن شهر در نظر بگیریم، علاوه بر آنکه به تنهایی حاوی مفاهیمی عمیق است، با سایر نشانه‌ها در کل مجموعۀ‌ شهر نیز در ارتباطی هماهنگ و معنادار قرار می‌گیرند.

در این پژوهش به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، تلاش شده تا فرایند خلق معانی و شیوه‌های بیان مضامین عرفانی، در شهرسازی عصر صفوی مورد بررسی قرار گیرد.

نتایج این پژوهش نشانگر آن است که در معماری عصر صفوی و به ‌ویژه شهر اصفهان، هر یک از اجزا، نخست به گونه‌ای مستقل و با توجه به ظرفیت حملِ معنا، در یک روند جانشینی، جایگزین و تداعی‌بخش یکی از مضامین عرفانی شده و علاوه بر آن، بناهای مختلف در ساختارِ شهر، در یک روند هم‌نشینی، در زنجیرۀ معنایی پیوسته‌ای قرار گرفته‌اند که نهایتاً به خلق معانی ژرف‌تر و بیان مضامین اسلامی، در ساختارِ کلانِ شهر منجر می‌شود.

کلیدواژه‌ها: حکمت اسلامی، معماری ایران، شهرسازی، عصر صفوی.

کتاب‌نامه

قرآن کریم

احمدی، بابک. ۱۳۸۵٫ حقیقت و زیبایی. تهران. مرکز.

اردلان، نادر و بختیار، لاله. ۱۳۸۰٫ حس وحدت. ترجمۀ حمید شاهرخ. اصفهان. خاک.

استیرلن، هانری. ۱۳۷۷٫ اصفهان: تصویر بهشت. ترجمۀ جمشید ارجمند. تهران. فرزان.

افسر، کرامت‌الله. ۱۳۵۳٫ تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران. انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و نشر قطره.

الکساندر، کریستوفر. ۱۳۸۶٫ معماری و راز جاودانگی: راه بی‌زمان ساختن. ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی. تهران. دانشگاه شهید بهشتی.

انصاری، مجتبی. ۱۳۷۸٫ ارزش‌های باغ ایرانی. رسالۀ دکتری. دانشگاه تهران. دانشکدۀ هنرهای زیبا.

ــــــــــــــ و محمودی‌نژاد، هادی. ۱۳۸۵٫ «باغ ایرانی تمثیلی از بهشت، با تأکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی». هنرهای زیبا. شماره۲۹٫

ــــــــــــــ و اخوت، هانیه‌السادات و ملایی، معصومه. ۱۳۸۷٫ «بررسی تأثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی». فصلنامۀ شیعه‌شناسی. شماره۲۳٫

ایرانی صفت، زهرا. ۱۳۸۶٫ مروری بر فلسفه و عرفان اسلامی. تهران. آیندگان.

بورکهارت، تیتوس. ۱۳۷۳٫ جاودانگی و هنر. ترجمۀ سید محمد آوینی. تهران. برگ.

ــــــــــــــــ. ۱۳۸۱٫ هنر مقدس (اصول و روش‌ها). ترجمۀ جلال ستاری. تهران. سروش.

بهشتی، سید محمد. ۱۳۷۵٫ «تأویل معماری مسجد با تأملی در مناسک حج». مجموعه مقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران (جلد ۴). تهران. سازمان میراث فرهنگی.

پازوکی، شهرام. ۱۳۸۲٫ «مقدماتی دربارۀ مبادی هنر و زیبایی در اسلام با اشاره به مثنوی معنوی»، هنرهای زیبا، شماره۱۵٫

چندلر، دانیال و پارسا، مهدی. ۱۳۸۷٫ مبانی نشانه‌شناسی. تهران. سوره مهر.

حاجی قاسمی، کامبیز. ۱۳۷۵٫ «هندسۀ پنهان در نمای مسجد شیخ‌ لطف‌الله». صفه. شماره۲۱و۲۲٫

حبیب، فرح. ۱۳۸۵٫ «کندوکاوی در معنای شکل شهر». هنرهای زیبا. شماره۲۵٫

.

ـــــــــــ و گرکانی، سیدامیرحسین و مختابادامریی، سیدمصطفی و رحیم بخش، فاطمه. ۱۳۸۹٫ «تحلیل استحالۀ نشانه‌های سکونت‌گاهی روستای «باباپشمان استان لرستان» پس از جابجایی با تأکید بر نشانه‌های مسکن روستایی». مدیریت شهری. شماره۲۵٫

حبیبی، محسن. الف ۱۳۷۵٫ از شار تا شهر. تهران. دانشگاه تهران.

ــــــــــــــ. ب ۱۳۷۵٫ «مکتب اصفهان، اعتلاء و ارتقاء مفهوم دولت». صفه. شماره۲۳٫

حسینی کوهساری، اسحاق. ۱۳۸۲٫ تاریخ فلسفۀ اسلامی. تهران. امیرکبیر.

دهخدا، علی­اکبر. ۱۳۷۸٫ لغتنامه. تهران. دانشگاه تهران.

رفیع‌فر، جلال‌الدین و لرافشار، احسان. ۱۳۸۲٫ «بررسی انسان‌شناختی کاروان‌سراهای عصر صفوی». نامۀ انسان‌شناسی. شماره۴٫

رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم. ۱۳۵۲٫ آثار ملی اصفهان. تهران. انجمن آثار ملی.

رییس سمیعی، محمد مهدی. ۱۳۸۱٫ «تأویل و کاربرد «نظریۀ مراتب وجود» در معماری». مجموعه مقالات حکمت متعالیه و فلسفۀ معاصر جهان (همایش بزرگداشت حکیم صدرالمتألهین). تهران. بنیاد حکمت اسلامی صدرا.

زمانی، احسان و لیلیان، محمدرضا و امیرخانی، آرین و اخوت، هانیه. ۱۳۸۸٫ «بازشناسی و تحلیل جایگامۀ عناصر موجود در باغ ایرانی با تأکید بر اصول دینی ـ آئینی». باغ نظر. سال ششم. شماره ۱۱٫

سجودی، فرزان. ۱۳۸۲٫ نشانه‌شناسی کاربردی. تهران. قصه.

سلیمانیان، حمیدرضا. ۱۳۸۹٫ «نگاهی به زبان عارفان از چشم‌اندازهای معرفت‌شناسی و زبان‌شناسی». ادب پژوهی. شماره۱۱٫

سوسور، فردیناندو. ۱۳۸۲٫ دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمۀ کوروش صفوی. تهران. هرمس.

شاردن، ۱۳۶۲٫ سفرنامه شاردن. ترجمۀ حسین عریضی. تهران. نگاه.

شصتی، شیما و میرزایی، نواب. ۱۳۸۶٫ «هویت مکانی ـ اجتماعی شناخت و توسعۀ عوامل درون‌زای آن در جهت رشد و بالندگی هویت انسان در حوزۀ سکونت‌گاه‌های زاگرس مرکزی». کنفرانس بین‌المللی سکونت‌گاه‌های زاگرس. http://www.civilica.com/Paper-ZTSIC01-ZTSIC01_040.html. تاریخ دسترسی: ۲۵/۳/۱۳۹۰٫

شایسته‌فر، مهناز. ۱۳۸۴٫ هنر شیعی. تهران. مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی.

طوفان، سحر. ۱۳۸۵٫ «بازشناسی نقش آب در حیاط خانه‌های سنتی ایران». باغ نظر. شماره۶٫

طهوری، نیر. ۱۳۸۱٫  «پل: راهی به‌سوی بهشت». فصلنامۀ خیال. شماره۲٫

ـــــــــــ. ۱۳۸۴٫ «مقام بهشت در هنرهای سنتی ایران». فصلنامۀ خیال. شماره۱۶٫

فرشاد، مهدی. ۱۳۶۲٫ تاریخ مهندسی ایران. تهران. گویش.

فرشیدنیک، فرزانه. ۱۳۸۹٫ «بررسی تجلی باورهای اساطیری و عرفانی ایرانیان در معماری پل». پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشگاه تربیت مدرس. دانشکدۀ هنر و معماری.

فیگویروا، دن گارسیا دسیلوا. ۱۳۶۳٫ سفرنامۀ فیگویروا. ترجمۀ غلامرضا سمیعی. تهران. نو.

کلایس، ولفرام. ۱۳۷۴٫ کاروان‌سراهای ایران. تهران. سازمان میراث فرهنگی کشور.

گلستانی، سعید و شریف‌زاده، سمیه. ۱۳۹۰٫ «کنکاشی در ویژگی‌های خیابان صفوی». باغ نظر. شماره۱۷٫

منصوری، سید امیر و آزاد ارمکی، مرضیه. ۱۳۸۸٫ «سیالیت معنایی بنا». صفه. شماره۴۸٫

میرزاکوچک خوشنویس، احمد. ۱۳۸۵٫ «دولت شهر آرمانی ایرانی: مفهوم فضای شهری ایران». باغ نظر. شماره۶٫

نایبی، فرشته. ۱۳۸۱٫ حیات در حیاط. تهران. نزهت.

نصر، سید حسین. ۱۳۵۹٫ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هنر و معنویت اسلامی. نظر متفکران اسلامی دربارۀ طبیعت. تهران. خوارزمی.

نقی‌زاده، محمد. ۱۳۷۸٫ حکمت سلسله‌مراتب در معماری و شهرسازی. مجموعه مقالات دومین کنگرۀ معماری و شهرسازی ایران (جلد ۳). تهران. سازمان میراث فرهنگی.

ــــــــــــــ. ۱۳۸۴٫ جایگاه طبیعت و محیط زیست در فرهنگ شهرهای ایرانی. تهران. دانشگاه آزاد اسلامی. واحد علوم و تحقیقات تهران.

ــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ تأملی در روند دگرگونی میدان در شهرهای ایرانی. هنرهای زیبا. شماره۲۵٫

هاوکس، ترنس. ۱۳۷۷٫ استعاره. ترجمۀ فرزانه طاهری. تهران. مرکز.

هیلن براند، رابرت. ۱۳۷۷٫ معماری اسلامی. ترجمۀ ایرج اعتصام. تهران. شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

یاحقی، محمد جعفر. ۱۳۶۹٫ فرهنگ تهران. تهران. سروش.

Brümmer, Vincent. 1993. The Model of Love: A study in philosophical Theology. Cambridge University Press. Cambridge.