بازتاب اندیشه‌های نشانه‌شناسی در خوانش معماری مساجد معاصر تهران
امیرمسعود دباغ،
دکترای معماری، مدرس دانشگاه شهید رجایی تهران،
چکیده
امروزه طراحی مسجد در کشورهای اسلامی طراحان را با دو چالش کلیدی مواجه می‌کند: از یک‌سو، اندیشه‌ها و مفاهیم مربوط به سنت اسلام و از‌سوی‌دیگر، اندیشه‌های فرامدرن دهکده جهانی نشانه‌های طرح را به سمت خود معطوف می‌کنند. نشانه‌شناسی دانشی است که با قرائت هر متن سعی به بازشناسی و معناسازی نشانه‌های آن دارد. آنچه را که به‌عنوان نشانه‌شناسی معماری می‌شناسیم، زیرمجموعه‌ای از نشانه‌شناسی هنر و در سایۀ مفاهیم آن، فاقد نمودی مستقل است. با توجه به مفاهیم نظری معماری و همسویی با اندیشه‌های زبان‌شناختی و نشانه‌شناسی، نیاز به بازتولید و تدوین نشانه‌شناسی معماری مشهود است. بدین منظور در این مقاله ابتدا مفاهیم زبان‌شناسی و نظریات نشانه‌شناسان بازشناسی شده و سپس به مدل‌سازی آنها پرداخته شد. با این رویکرد، معماری چون متنی فضایی خوانش شده که در پیکرۀ خود از لایه‌های متعددی تشکیل شده است. این لایه‌ها به‌صورت سیستمی و فرایندی با یکدیگر در ارتباط بوده و متن معماری را به‌وجود می‌آورند. اندیشه‌های مربوط به کارکرد، مسائل اقتصادی، زمان، مفاهیم زیباشناختی، مسائل اجتماعی‌ـ‌فرهنگی، مفاهیم هرمنوتیکی لایه‌های سیستمی و مفاهیم مربوط به آموزش، تجربیات، موضوعیت، کارفرما، دیدگاه معمار لایه‌های فرایندی معماری را شکل می‌دهند. خوانش نشانه‌شناختی معماری، به دنبال بازتولید طرح بر‌اساس ارتباط بین این لایه‌ها و بر‌اساس برداشت مخاطب است. در این مقاله پس از بررسی نظریات نشانه‌شناسان، مدل نشانه‌شناسی معماری، مبتنی‌بر مبانی نظری معماری و نظریات نشانه‌شناختی مطرح شد. سپس مدل ارائه‌شده در خوانش سه بنای مساجد معاصر تهران(مسجد قدس، مسجد جامع شهرک غرب، مسجد چهارراه ولی‌عصر) مورد آزمون قرار گرفت. خوانش مساجد معاصر، می‌تواند مفاهیم سنت اسلامی و تعامل آن با دنیای امروز را بررسی کند. قرائت این تجارب، طراحان امروز را با نحوه برخورد با اصول ارزشمند سنت اسلام و بازتاب آن در عصر حاضر آشنا می‌کند.
کلیدواژه‌ها: مُدل‌های نشانه‌شناختی، متن معماری، خوانش معماری، نشانه‌شناسی مسجد.
کتاب‌نامه
اردلان، نادر و لاله بختیار. ۱۳۸۰٫ حس وحدت سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمۀ حمید شاهرخ. نشر خاک. اصفهان.
احمدبن الهروی، محمدشریف. ۱۳۵۸٫ انواریه(ترجمه و شرح حکمه‌ًْالاشراق سهروردی). تهران. انتشارات امیرکبیر.
استیرلن، هانری. ۱۳۷۷٫ اصفهان تصویری از بهشت. تهران. نشر فروزان روز.
اکو، امبرتو. ۱۳۸۱٫ «نشانه‌شناسی اجرای تئاتر». ترجمه فرهاد ساسانی. نیم‌سالانه زیباشناخت. شماره ۶٫ تهران. معاونت هنر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بارت، رولان. ۱۳۸۷٫ نقد و حقیقت. ترجمه شیرین‌دخت دقیقیان. تهران. نشر مرکز. چاپ چهارم.
بورکهارت، تیتوس. ۱۳۶۵٫ هنر اسلامی زبان و بیان. تهران. انتشارات سروش.
بورکهارت، تیتوس ۱۳۷۶٫ «مدخلی بر اصول و روش هنر دینی». ترجمۀ جلال ستاری، در مبانی هنر معنوی. ص ۸۷-۸۱٫ تهران. دفتر مطالعات دینی هنر. حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
پیرس، چارلزاندرز. ۱۳۸۱٫ «منطق به‌مثابه نشانه‌شناسی: نظریه نشانه‌ها». ترجمه فرزان سجودی. مجلۀ زیباشناخت. شماره ۶٫ ص ۶۳-۵۱٫ تهران. معاونت امور هنری وزارت ارشاد اسلامی.
دباغ، امیرمسعود. ۱۳۹۰٫ رابطۀ معماری متأخر غرب و معماری معاصر ایران از منظر نشانه شناسی، رساله دکتری در رشته معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران دانشکده هنر و معماری.
دریدا، ژاک. ۱۳۸۶٫ «نشانه‌شناسی و گرماتولوژی». از مجموعه مقالات کتاب(سرگشتگی نشانه‌ها). ترجمه مانی حقیقی. تهران. نشر مرکز.
سجودی، فرزان. ۱۳۸۱٫ «نشانه و نشانه شناسی؛ بررسی تطبیقی آرای سوسور، پیرسو اکو». مجله زیبا شناخت. شماره۶٫ ص ۱۰۰-۸۳٫ تهران. معاونت امور هنری وزارت ارشاد اسلامی.
سجودی، فرزان ۱۳۸۵٫ «معنا، مرجع، مصداق: بازاندیشی یک بحث قدیمی». پژوهش‌نامه علوم انسانی. شماره ۵۰٫ تهران. دانشگاه شهید بهشتی. دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
ضیمران، محمد. ۱۳۷۹٫ ژاک دریدا و متافیزیک حضور. تهران. نشر هرمس.
ضیمران، محمد. ۱۳۸۲٫ درآمدی بر نشانه‌شناسی هنر. تهران. نشر قصه.
فلامکی، محمدمنصور. ۱۳۸۱٫ ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری. نشرفضا. تهران.
یوهانسن، یورگن دنیس و سوند اریک لارسن. ۱۳۸۷٫ نشانه‌شناسی چیست؟ ترجمه علی میر عمادی. تهران. نشر ورجاوند.
Agrest, Dianna & Gandelsonas, Mario. 1995. “Semiotics and Architecture”. Princeton Architectural Press. New York.
Bal, cf. Mike & Bryson, Norman. 1991. “semiotics and Art History”. Art Bulletin 73. no. 2(June, 1991). p 174-208.
Barthes, Roland. 1972. Degre zero de l`ectiture. Nouveaux essays critique. Paris.
Chandler, Daniel. 2007. semiotics: The Basics. Routledge. London.
Derrida, Jacques, 1966. “LA STRUCTURE, LE SIGNE ET LE JEU DANS LE DISCOURS DES SCIENCES HUMAINES”. Conférence prononcée au Colloque international de l’Université Johns Hopkins (Baltimore) sur Les langages critiques et les sciences de l’homme. le 21 octobre 1966. http://www.jacquesderrida.com.ar/frances/structure.htm
Eco, Umberto. 1979. a theory of semiotics. Indiana University Press. Bloomington. Indiana. USA.
Johansen, J.Dines & Erik, Larsen s. 2002. signs in use, An introduction to semiotics trans by D.L. Gorlee & G.Irons. Routledge. London.
Lukken. GM & Searle, M. 1993. Semiotics and Church Architecture (Liturgia Condenda). Kampen: Kok Pharos Publishing House.
Leach, Neil. 2008. rethinking architecture a reader in culture theory. Routledge. New York
Lukken, Gerard & Searle, mark. 1993. semiotics and church Architecture. Pharos publishing House. Netherlands.
Martin, Bromwen & Ringham, Feliztas. 2000. Dictionary of semiotics. Cassell. London & New York.
Merrell, Floyd. 1997. “Peirce, Signs And Meaning”. University of Toronto Press Incorporated. Toronto.
Nesbitt, Kate. 1996. Theorizing a new agenda for architecture: an anthology of architectural theory 1965-1995. Princeton Architectural Press. New York.
Saussure, Ferdinand de. 1983. course in General Linguistics(trans. Roy Harris). Duckworth. London.
Walker, Paul. 1986. Semiotics and the discourse of architecture. Thesis(PhD-Architecture).University of Auckland.
http://en.wikipedia.org/wiki/NoamChomsky
http://en.wikipedia.org/wiki/Linguistics
www.digitalstudio.gre.ac.uk/downloads/hat/LectureLanguage.pdf
