بررسی مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی حروف‌نگاری در مُهر با ذکر «لا اِلهَ الّا الله المَلِکُ الحَق المُبین…»
منصور مهرنگار،
استادیار و عضو هیئت علمی گروه گرافیک دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران
سید حسن سلطانی،
استادیار و عضو هیئت علمی گروه انیمیشن، دانشگاه هنر تهران
راضیه چیتی،
کارشناس ارشد پژوهش هنر دانشکدۀ هنر ادیان و تمدن‌ها، دانشگاه هنر اصفهان
چکیده
در این نوشتار به بررسی مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی در حروف‌نگاری[۱] یکی از مُهرهای موجود در شهر یزد، مزیّن به آیۀ شریفۀ «لا اِلهَ الّا الله المَلِکُ الحَق المُبین…» پرداخته شده است. تاکنون توجه پژوهندگان هنر مُهرنگاری معطوف به بررسی تاریخ مُهرها و یا خوانش عبارات به‌کاررفته در آنها بوده است. آنچه این نوشتار را از سایر مُهرپژوهی‌ها متمایز می‌سازد، بررسی مؤلفه‌های زیبایی‌شناسی در نحوۀ چینش حروف در هنر مُهرنگاری است.
به‌منظور واکاوی عناصر زیبایی‌شناسانه در مُهر مورد پژوهش، از روش تحلیلی و معیار ریخت‌شناسی استفاده شده است. روش گردآوری داده‌ها، به‌صورت پیمایشی و کتابخانه‌ای و بررسی اسناد و شیوۀ نگارش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی بوده است.
نتایج پژوهش نشان می‌دهد که جنبه‌های زیبایی‌شناسی حروف، با تأسی از خوشنویسی و توجه به ویژگی حروف و خلق جلوه‌های بصری بر پهنۀ مُهرها قابل مشاهده است. نگارندگان مُهرها، با در نظر گرفتن محدوده (کادر) مُهر و عبارت گزینش‌شده و اِعمال سلایق و علایق دارندگان مُهرها و عواملی از این قبیل، به چینش خلاقانۀ حروف در بافت مُهر پرداخته و به خلق نشان ـ نوشته‌هایی بی‌نظیر نائل شده‌اند. مُهرِ مورد پژوهش نیز، بستری از هماهنگی این مؤلفه‌هاست.
کلیدواژه‌ها: زیبایی‌شناسی، مُهر، حروف‌نگاری، لا اِلهَ الّا الله المَلِکُ الحَق المُبین.
[۱]. Typography : از دو حرف «Typo» به معنی حرف و «Graphy» به معنی نوشتن و نگاشتن است و در مجموع به «حروف‌نگاری» خوانده می‌شود.
کتاب‌نامه
آیت‌اللهی، حبیب‌الله. ۱۳۷۶٫ مبانی نظری هنرهای تجسمی. تهران. سمت. چاپ اول.
اسکندری، ایرج. ۱۳۸۶٫ «هنر و زیبایی از دیدگاه اسلام و متفکران مسلمان». هنرهای تجسمی. شماره۲۷٫
بلالی دهکردی، نقی. ۱۳۷۴٫ «زیبایی‌شناسی در هنر و ادبیات». ادبیات داستانی. شماره۳۷٫
بیردزلی، مونروسی و هاسپرس، جان. ۱۳۸۷٫ تاریخ و مسائل زیباشناسی. ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی. تهران. هرمس.
جدی، محمد جواد. ۱۳۸۷٫ مُهر و حکاکی در ایران. تهران. فرهنگستان هنر.
جعفری، محمد تقی. ۱۳۶۳٫ زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام. تهران. ارشاد.
حسینی‌راد، عبدالمجید. ۱۳۸۲٫ مبانی هنرهای تجسمی (قسمت اول). تهران. چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
داندیس، دونیس. ۱۳۸۴٫ مبادی سواد بصری. ترجمۀ مسعود سپهر. تهران. سروش. چاپ یازدهم.
دبراه ال، بلک. ۱۳۸۵٫ «زیبایی‌شناسی در فلسفۀ اسلامی». ترجمۀ هادی ربیعی و شهرام جمشیدی. نقد و نظر. شماره۳و۴٫
دورانت، ویل. ۱۳۷۸٫ تاریخ تمدن (جلد ۷). ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی. تهران. علمی وفرهنگی.
شوالیه، ژان و گربران، آلن. ۱۳۸۴٫ فرهنگ نمادها (جلد ۳). ترجمۀ سودابه فضایلی. تهران. جیحون.
طباطبایی، سید محمد حسین. ۱۴۱۷ق. المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت. اعلمی.
فیزابی، بهمن. ۱۳۷۳٫ بررسی فضای منفی در ارتباط تصویری. رسالۀ کارشناسی ارشد رشتۀ گرافیک. تهران. دانشگاه تربیت مدرس.
فضائلی، حبیب‌الله. ۱۳۶۲٫ اطلس خط. اصفهان. مشعل. چاپ دوم.
ــــــــــــــــ. ۱۳۷۶٫ تعلیم خط. تهران. سروش. چاپ هفتم.
فلسفی، امیر. ۱۳۸۶٫ نگاهی به ترکیب در نستعلیق. تهران. یساولی. چاپ شانزدهم.
فهیمی‌فر، اصغر. ۱۳۸۸٫ «جستاری در زیبایی‌شناسی هنر اسلامی». فرهنگستان هنر، شماره۲٫
قلیچ‌خانی، حمیدرضا. ۱۳۷۳٫ فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته. تهران. علمی و فرهنگی. چاپ اول.
کپس، جئورگی. ۱۳۶۸٫ زبان تصویر. ترجمۀ فیروزه مهاجر. تهران. سروش، چاپ اول.
لولر، رابرت. ۱۳۶۸٫ هندسۀ مقدس: فلسفه و تمرین. ترجمۀ هایده معیری. تهران. مطالعات و تحقیقات فرهنگی. چاپ اول.
مارکوزه، هربرت. ۱۳۷۹٫ بعد زیباشناختی. ترجمۀ داریوش مهرجویی. تهران. هرمس.
مددپور، محمد. ۱۳۸۰٫ «مبانی هنرهای تجسمی در اسلام». فرهنگ و هنر، شماره۱۴٫
ـــــــــــــ. ۱۳۸۴٫ تجلیات حکمت معنوی در هنر اسلامی. تهران. امیرکبیر.
ملک‌زاده بیانی، ملکه. ۱۳۶۳٫ تاریخ مُهر در ایران. تهران. یزدان. چاپ اول.
مهرنگار، منصور. ۱۳۹۰٫ حروف‌نگاری (جزوۀ درسی کارگاه تخصصی گرافیک). دانشکدۀ هنر و معماری. دانشگاه تربیت مدرس.
نامی، غلامحسین. ۱۳۷۱٫ مبانی هنرهای تجسمی. تهران. طوس. چاپ اول.
نصر، سید حسین. ۱۳۷۵٫ هنر و معنویت اسلامی. ترجمۀ رحیم قاسمیان. تهران. دفتر مطالعات دینی هنر.
نوروزی‌طلب، علیرضا. ۱۳۸۸٫ «زیبایی و ذات‌شناسی هنر اسلامی». کتاب ماه هنر. شماره۱۲۹٫
نیشابوری، فضل‌الله. ۱۳۸۳٫ «بررسی و مقایسۀ دستورالعمل‌های مندرج در رساله‌های خوشنویسی فارسی». نامۀ بهارستان. دفتر۷و۸٫
هراتی، محمد مهدی. ۱۳۷۸٫ «کارنامۀ مستند از کوفی‌نویسی ایرانی قرآنی». کتاب ماه هنر. شماره۸٫
هوشیار، مهران. ۱۳۹۰٫ مقدمه‌ای بر مبانی هنرهای سنتی و تجسمی ایران. تهران. سمت. چاپ اول.
هنفلینگ، اسوالد. ۱۳۸۱٫ چیستی هنر. ترجمۀ علی رامین. تهران. هرمس. چاپ دوم.
