محمد آقابیگی کلاکی

دانشجوی دکترای جامعه‌شناسی فرهنگی ـ ‌دانشگاه علامه طباطبایی

چکیده

انتظار تأمین بخش عمده‌ای از چهارچوب تئوریک و علم اجتماعی مورد نیاز نظام برآمده از انقلاب اسلامی با ایده‌هایی فراتر از نظام‌های اجتماعی ـ عمدتاً مادی عصر حاضر و در رأس آنها نظام اجتماعی غرب مدرن ـ به‌سوی حوزه‌های علمیه است. اما این نیاز با وجود تأکیدات فراوان و تلاش‌های صورت‌گرفته و گذشت چند دهه از پیروزی انقلاب اسلامی هنوز آن‌گونه که باید، برآورده نشده است. این گفتار درصدد است ضمن بررسی رویکردهای موجود در حوزه‌های علمیه، در باب چگونگی تحقق اهداف انقلاب اسلامی در جهت ایجاد جامعه‌ای دینی و به‌تبع آن نقش و جایگاه علوم اجتماعی در این مسیر، موانع تحقق تولید علوم اجتماعی‌اسلامی را بررسی و تحلیل کند.

روش استفاده‌شده برای شناسایی جریان‌های مذکور و مشخصات آنها و تیپولوژی ارائه‌شده، تئوری زمینه‌ای یا «Grounded Theory» است، اما ازآنجاکه این ایده‌های نظری در ارتباط با شرایط اجتماعی و تاریخی آنها بررسی شده و موانع شکل‌گیری پارادایم علوم اجتماعی‌اسلامی نیز بر همین اساس شناسایی و تحلیل شده‌اند، می‌توان آن را در چهارچوب «تحلیل گفتمان» تعریف کرد.

در این گفتار سه جریان عمده فکری حوزه‌های علمیه بررسی شده است. نوع مواضعه هریک از این رویکردها در حوزه دین‌شناسی، غرب‌شناسی و علم‌شناسی، سرنوشت امکان یا عدم امکان و ماهیت و ضرورت علوم اجتماعی‌اسلامی را رقم می‌زند.

همچنین، در ارتباط با این مواضع، در کنار توجه به شرایط اجتماعی و تاریخی، یازده مانع عمده شکل‌گیری پارادایم علوم اجتماعی‌اسلامی و تولید آنها تحلیل شده است.

شکل‌گیری این پارادایم و تحقق علوم اجتماعی‌اسلامی از یک‌سو، مستلزم تحول در نظام ذهنی و شناختی اندیشمندان و نخبگان جامعه و رسیدن به یک توافق در باب ضرورت و چیستی علوم اجتماعی‌اسلامی و صورتبندی صحیح این مسئله و معضل است و ازسوی‌دیگر، باید با جبران خطای استراتژیکِ یکسان‌پنداری اهداف جامعه اسلامی با تمدن غرب ترسیم صورت مطلوب اجتماعی دین یا جامعه دینی وجه همت آنها و وجه دخیل در سیاست‌گزار‌ی‌های اجتماعی قرار گیرد.

کلیدواژه‌گان: علم اجتماعی اسلامی، حوزه‌های علمیه، جریان فکری، موانع تولید علم،

کتاب‌نامه

بزرگی، سیدمهدی. ۱۳۸۸٫ «نقد مبانی نظری و مستندات برنامه چهارم توسعه در چشم‌انداز آمایش سرزمینی عدالت‌گرایانه در دولت نهم». فصلنامه نامه دولت اسلامی. شماره ۵ و۶٫ تهران. مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری.

پارسانیا، حمید. ۱۳۸۰٫ حدیث پیمانه(پژوهشی در انقلاب اسلامی)‌. قم. دفتر نشر و پخش معارف.

پیام حوزه. شماره ۶٫ تابستان ۱۳۷۴٫

جناتی، محمد ابراهیم. ۱۳۷۲٫ ادوار اجتهاد. تهران. کیهان.

حسینیان، روح‌الله. ۱۳۸۲٫ چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه. تهران. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

خامنه‌ای، سیدعلی. ۳۰/۱۱/۷۰٫ بیانات در دیدار با مدرسان و علمای حوزه علمیه قم.

خمینی، روح‌الله. ۱۳۷۹٫ ولایت فقیه. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ـــــــــــــــ. ۱۳۸۹٫ منشور روحانیت. تهران. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

رضایی، عبدالعلی. ۱۳۸۶٫ مهندسی تمدن اسلامی(مواضع و موانع). قم. فجر ولایت.

رهدار، احمد. ۱۳۸۷٫ «مدرنیزاسیون تفکیکی». آموزه(کتاب‌ یازدهم): تشیع و مدرنیته در ایران معاصر. ج۲٫ قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

زیباکلام، سعید. ۱۳۸۴٫ معرفت‌شناسی اجتماعی(طرح و نقد مکتب ادینبورا). تهران. سمت.

سبحانی، محمدتقی. ۱۳۸۲٫ الگوی جامع شخصیت زن مسلمان. قم. دفتر مطالعات و تحقیقات زنان.

سیدمن، استیون. ۱۳۸۶٫ کشاکش آرا در جامعه‌شناسی. ترجمه هادی جلیلی. تهران. نشر نی.

مصباح یزدی، محمدتقی. ۵/۱۲/۸۸٫ سخنرانی در جمع دانشجویان بسیجی. هفته‌نامه پرتوسخن. شماره ۵۱۷٫

مطهری، مرتضی. ۱۳۷۸٫ آشنایی با علوم اسلامی(فقه). تهران. صدرا.

میرباقری، سید محمدمهدی. ۱۳۸۵٫ رسالت روحانیت در دنیای جدید. قم. مؤسسه فرهنگی فجر ولایت.