علم دینی در ایران
حسین سوزنچی
استادیار دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام
چکیده
بحث از علم دینی، و به تعبیر خاص‌تر، ضرورت تحول در علوم انسانی از منظر اسلامی، مدتی است که چالش‌هایی را در کشور برانگیخته است. اما چرا این بحث در جامعه کنونی ما مطرح شده، و چرا این اندازه نزاع شدید است؟ کسی که از منظری کلان به این نزاع‌ها بنگرد درمی‌یابد که همانند بسیاری از بحثهای اجتماعی، مساله فقط در اختلاف نظرات و اختلاف مبناها خلاصه نمی‌شود، بلکه مساله‌ی احتمالا مهمتر، سوءتفاهم‌هایی است که بین طرفین پیش آمده تا حدی که گاه قرابت بین برخی از مدافعان علم دینی و برخی از مخالفان آن، بسیار بیشتر از قرابت بین کسانی است که از این اصطلاح استفاده می‌کنند.
یکی از راهکارهایی که می‌تواند از این سوء تفاهم‌ها بکاهد، این است که ریشه‌های تاریخی مساله مورد مداقه قرار گیرد و دسته‌بندی معرفتی‌ای در میان کسانی که در قبال این مساله موضع گرفته‌اند به عمل آید تا معلوم شود که، از منظر نیاز معرفتی و فارغ از بحثهای سیاسی، چرا این بحث در جامعه ما مطرح گردیده و واقعا مدعای کسانی که خود را موافق یا مخالف آن معرفی می‌کنند، چیست و این دیدگاه‌ها چه اندازه به هم نزدیک یا از همدیگر دورند. در مقاله حاضر با نگاه مختصری به علم جدید و جایگاه آن در غرب و نیز نحوه ورود این علم به کشورهای اسلامی، تحولات فکری‌ای که منجر به پیدایش و طرح مفهوم علم دینی به نحو عام در جوامع اسلامی و به نحو خاص در ایران گردیده، مورد بررسی قرار گرفته، آنگاه بر اساس مبانی معرفتی دیدگاه‌هایی که در قبال علم دینی موضع گرفته‌اند، دسته بندی‌ای از دیدگاه‌هایی که در این زمینه در ایران شیوع دارد، ارائه شده؛ و آنگاه با توضیح مبانی علم شناسی و دین شناسی مورد نیاز، تلاش شده تصویر معقول و قابل دفاعی از علم دینی و نیز راهکارهای کلانی که می‌تواند بستری برای تکوین این چنین علومی قرار گیرند، ترسیم شود.
کلیدواژه‌ها: علم دینی، علم و دین، جریان‌شناسی فکری، تحول علوم انسانی، علم اسلامی، فلسفه علم
منابع و مآخد
- آشبی (۱۳۷۲)«اصل تحقیق پذیری» در پل ادواردز، دایره المعارف فلسفه، ترجمه شده در: عبدالکریم سروش، علم‌شناسی فلسفی، گفتارهایی در فلسفه علوم تجربی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. ص۳۲۱ـ ۲۹۳٫
- اتو، رودلف (۱۳۸۰). مفهوم امر قدسی. ترجمه همایون همتی. تهران: نقش جهان.
- استرآبادی، محمد امین (۱۴۲۹). الفوائد المدنیه. تحقیق رحمهالله رحمتی اراکی. قم: موسسه النشر الاسلامی.
- اصفهانی، مهدی (۱۳۶۳). ابواب الهدی فی بیان طریق الهدایهالالهیه و مخالفته مع العلوم الیونانیه. به کوشش محمد باقر یزدی. مشهد: بی‌نا.
- اعرافی، علیرضا (۱۳۹۰). وحدت حوزه و دانشگاه. فم: موسسه فرهنگی اشراق و عرفان.
- باربور، ایان (۱۳۷۴). علم و دین. ترجمه بهاء‌الدین خرمشاهی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- باقری، خسرو (۱۳۸۶). «علم دینی، امکان، ماهیت و ضرورت» در مجموعه مقالات کنفرانس توسعه دانش و فناوری در ایران، ج ۱٫ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ص۹۴ ـ ۷۱٫
- باقری، خسرو (۱۳۸۲). هویت علم دینی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- برت، ادوین آرتور (۱۳۶۹). مبادی مابعدالطبیعی علوم نوین. ترجمه عبدالکریم سروش. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- بستان، حسین و همکاران (۱۳۸۷). گامی به سوی علم دینی (۱): ساختار علم تجربی و امکان علم دینی. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- بهروز (۱۳۸۹). «چیستی، چرایی و چگونگی علم دینی» گزارشی از مناظره خسرو باقری و سید مهدی میرباقری. روزنامه خراسان. شماره ۱۷۵۲۲، ۲۳/۱/۱۳۸۹٫
- پارسانیا، حمید (۱۳۸۳). علم و فلسفه. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- پایا، علی (۱۳۸۵). «ملاحظاتی نقادانه درباره دو مفهوم علم دینی و علم بومی» در مجموعه مقالات کنگره ملی علوم انسانی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص۱۵۲-۱۹۱٫
- پیروزمند، علیرضا (۱۳۷۶). رابطه منطقی دین و علوم کاربردی. تهران: امیرکبیر.
- جابر العلوانی، طه (۱۴۱۵). اصول الفقه الاسلامی: منهج بحث و معرفه. المعهد العالمی للفکر اسلامی.
- جابر العلوانی، طه (۱۳۸۵). «ایده و طرح اسلامی‌سازی معرفت» و «نشانه‌های عمده طرح اصلاح روش‌های اندیشه و اسلامی‌سازی معرفت» در مجید مرادی، اسلامی‌سازی معرفت. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ص۱۰۴ ـ ۶۳ و ص۱۹۶ـ۱۵۳٫
- جرجانی، سید اسماعیل بن حسن بن محمد الحسینی (۱۳۸۴). الاغراض الطبیه والمباحث العلائیه. تصحیح حسن تاجبخش. تهران: دانشگاه تهران.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۷۲). شریعت در آیینه معرفت. قم: نشر فرهنگی رجاء.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۶). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. قم: اسراء.
- حاج حمد، محمد ابوالقاسم (۱۳۸۵). «درآمدی به روش‌شناسی معرفتی قرآن» در مجید مرادی، اسلامی‌سازی معرفت، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ص۱۵۱ـ ۱۰۵٫
- حسنی، سیدحمیدرضا و علیپور، مهدی (۱۳۸۹). پارادایم اجتهادی دانش دینی (پاد). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- حکیمی، محمدرضا (۱۳۸۴). مکتب تفکیک. تهران: دلیل ما.
- خاکی قراملکی ، محمدرضا (۱۳۹۰). تحلیل هویت علم دینی و علم مدرن. تهران: کتاب فردا.
- [امام] خمینی، روح الله (۱۳۷۱). شرح چهل حدیث. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- [امام] خمینی، روح الله (۱۳۷۷). صحیفه امام. تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
- داوری اردکانی، رضا (۱۳۷۵). «دین و تجدد» در: نامه فرهنگ. ش۲۱، بهار ۱۳۷۵٫
- داوری اردکانی، رضا (۱۳۸۹). علوم انسانی و برنامه‌ریزی توسعه. تهران: فردایی دیگر.
- رجب، ابراهیم عبدالرحمن (۱۳۸۳). «دورنمایی از بازسازی اسلامی علوم اجتماعی» در مجموعه مقالات دانشگاه اسلامی، ج۱٫ قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- زیباکلام، سعید (۱۳۸۵). «تعلقات و تقویم دینی علوم» در: سید حمیدرضا حسنیو دیگران. دیدگاه‌ها و ملاحظات علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- سروش، عبدالکریم (۱۳۸۵). «اسلام و علوم اجتماعی؛ نقدی بر دینی کردن علم» در: دیدگاه‌ها و ملاحظات علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- سروش، عبدالکریم (۱۳۸۴). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
- سروش، عبدالکریم (۱۳۷۵). فربه‌تر از ایدئولوژی. تهران: صراط.
- سوزنچی، حسین (۱۳۸۹ الف). «امکان علم دینی، بحثی در چالش‌های فلسفی اسلامی‌سازی علوم انسانی» در فصلنامه علمی- پژوهشی معرفت فرهنگی اجتماعی، ش۴، پاییز ۱۳۸۹؛ ص۳۱-۶۰٫
- سوزنچی، حسین (۱۳۸۸). «علم دینی به منزله مبنایی در باب نحوه تعامل علم و دین» در فصلنامه علمی-پژوهشی راهبرد فرهنگ، ش۶، تابستان ۱۳۸۸٫
- سوزنچی، حسین (۱۳۸۹ ب). معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
- شایگان، داریوش (۱۳۷۲). آسیا در برابر غرب. تهران: امیرکبیر.
- [امام] صادق، جعفربن محمد علیهماالسلام (۱۴۰۰)، مصباح‌الشریعه و مفتاح‌الحقیقه، [بیروت:] موسسه الاعلمی للمطبوعات.
- صافی، لؤی (۱۳۸۵). «گامی فراسوی روش‌شناسی اصولی مطالعات اجتماعی» در: مجید مرادی، اسلامی‌سازی معرفت. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ص۶۲ـ ۳۵
- طباطبایی، سید محمد حسین (۱۳۷۲). اصول فلسفه و روش رئالیسم. با پاورقی‌های مرتضی مطهری. تهران: صدرا.
- طباطبایی، سید محمد حسین (۱۴۲۸). «رساله الإنسان فی الدنیا» در: الإنسان و العقیده. قم: مکتبه فدک لاحیاء التراث.
- عابدی شاهرودی، احمد (۱۳۸۵). «نظریه علم دینی بر پایه سنجش علم و دین» در: سید حمیدرضا حسنیو دیگران. دیدگاه‌ها و ملاحظات علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- [فاروقی،اسماعیل] (۱۳۷۴) موسسه جهانی اندیشه اسلامی. معرفت‌شناسی اسلامی طرح، برنامه، عملکرد. تهران: انتشارات ایرانو اسلام.
- قبادی، خسرو (۱۳۷۹). دیدگاههای مختلف درباره دانشگاه اسلامی. دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- گلشنی، مهدی (۱۳۸۵). از علم سکولار تا علم دینی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- مرادی، مجید (۱۳۸۵). اسلامی‌سازی معرفت. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- مطهری، مرتضی (۱۳۷۱). ده گفتار. تهران: صدرا.
- ملکیان، مصطفی (۱۳۸۱). راهی به رهایی، جستارهایی درباب عقلانیت و معنویت. تهران: نگاه معاصر.
- میرباقری، سید محمدمهدی (۱۳۸۷). گفتگوی علمی پیرامون مفهوم علم دینی. قم: فجر ولایت.
- نصر، سید حسین (۱۳۸۱). معرفت و معنویت. ترجمه انشاء اللهرحمتی. تهران: سهروردی.
- نصیری، مهدی (۱۳۸۷). اسلام و تجدد. تهران: کتاب صبح.
- هادسون، ویلیام دانالد (۱۳۷۸). لودویگ ویتگنشتاین. ترجمه مصطفی ملکیان. تهران: گرّوس.
- هوسرل، ادموند (۱۳۸۸). بحران علوم اروپایی و پدیدار‌شناسی استعلایی. ترجمه: غلامعباس جمالی. تهران: گام نو.
- Maxwell, Nicholas (2002). “The Need for a Revolution in the Philosophy of Science”, Journal for General Philosophy of Science, 33, 381-408.
