مقایسه‌ی رویکرد انسان‌شناختی فارابی و ابن خلدون
محسن صبوریان
دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه تهران.
چکیده
از نمونه‌های موفق یک علم بومی و معطوف به غایات و رویکردهای اسلامی در تمدن اسلامی، تجربه‌ی تجربه‌ی سده‌های نخستینِ عالمِ اسلام است که از آن به عصر زرین فرهنگ اسلامی یاد می‌شود. متفکرین سده‌های طلایی تمدن اسلامی، از قرن سوم تا هفتم از همچون فارابی، شیخ اشراق و ابن سینا و حتی ابن خلدون در قرن هشتم هجری، واجد انواعی از علوم بودند که ضرورتاً رنگ و بوی اسلامی داشت و در فضای اسلامی تولید و بازتولید می‌شد. فارابی و ابن خلدون دو نمونه از متفکرینی هستند که، اولی در دسته‌ی حکما و دومی در دسته‌ی اهل شریعت علومی را عرضه کردند که در همه‌ی حوزه‌های انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی، وجهی دینی دارند. این مقاله متکفل هدفی متواضع یعنی بررسی یکی از مفردات اندیشه‌ی فارابی و ابن خلدون درباب انسان‌شناسی آن‌هاست. بدین سان پرسش اساسی مقاله این خواهد بود که چه تفاوتی میان انسان‌شناسی فارابی و ابن خلدون وجود دارد و آیا می‌توان با توجه به چنین تفاوت‌هایی ادعای ساختن یا واجد بودن علمی تألیفی با رویکرد فارابی‌ای و ابن‌خلدونی بود؟ برای این منظور با به‌کارگیری روش مقایسه‌ای، پس از بیان مقدمه‌ای در دشواری‌های اخذ و سازش حکما با علوم سخت، در سه بخش، اندیشه‌ی فارابی، اندیشه‌ی ابن خلدون و جمع‌بندی، تلاش خواهیم کرد تا پرتوی بر ساحت‌هایی از تفاوت‌های انسان‌شناسی دو متفکر مورد نظر بیفکنیم.
کلمات کلیدی: فارابی، ابن خلدون، انسان‌شناسی، علوم انسانی اسلامی، اهل شریعت، حکما
منابع
- آئینه‌وند، صادق (۱۳۸۵)، دین و فلسفه از نگاه ابن رشد، تهران: نشر نی.
- آزاد ارمکی، تقی (۱۳۸۰)، جامعه‌شناسی ابن‌خلدون، تهران، انتشارات تبیان.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد (۱۳۸۸)، مقدمه‌ی ابن خلدون، ترجمه‌ی محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.
- ارسطو (۱۳۸۱)، اخلاق نیکوماخس، ترجمه‌ی سید ابوالقاسم پورحسینی، جلد دوم، تهران: دانشگاه تهران، چاپ دوم.
- اشمیت، ناتانیل (۱۳۸۸)، ابن خلدون: مورخ، جامعه‌شناس و فیلسوف، ترجمه‌ی غلامرضا جمشیدیها، تهران، پژوهشکده‌ی مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
- اولیری، دُلیسی (۱۳۷۴)، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمه‌ی احمد آرام. تهران: نشر دانشگاهی، چاپ دوم.
- بعلی، فؤاد (۱۳۸۲)، جامعه، دولت و شهرنشینی: تفکر جامعه‌شناختی ابن خلدون، ترجمه‌ی غلامرضا جمشیدیها، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- پارسانیا، حمید (۱۳۹۰)، روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی، قم، کتاب فردا.
- جابری، محمد عابد (۱۳۸۷)، ما و میراث فلسفی‌مان، ترجمه‌ی سید محمد آل‌مهدی، تهران: نشر ثالث.
- حسین، طه (۱۳۸۲)، فلسفه‌ی اجتماعی ابن‌خلدون، ترجمه‌ی امیرهوشنگ دانایی، تهران: انتشارات نگاه.
- داوری اردکانی، رضا (۱۳۸۷)، نگاهی دیگر به تاریخ فلسفه‌ی اسلامی، تهران: نشر دانشگاه تهران.
- داوری اردکانی، رضا (۱۳۸۹الف)، ما و تاریخ فلسفه‌ی اسلامی، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی.
- داوری اردکانی، رضا (۱۳۸۹ب)، فارابی: فیلسوف فرهنگ، تهران: سخن، چاپ دوم.
- غزالی (۱۳۳۵)، اعترافاتِ غزالی: ترجمه‌ی المنقذ من الضلال، ترجمه‌ی زین‌الدین کیایی‌نژاد، بی‌جا، بی‌نا.
- فاخوری، حنّا و جر، خلیل (۱۳۸۶)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.
- فارابی، ابونصر (۲۰۰۶)، کتاب الحروف، به تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- قادری، حاتم (۱۳۸۷)، اندیشه‌ی سیاسی در اسلام و ایران، تهران: انتشارات سمت، چاپِ نهم.
- لاکوست، ایو (۱۳۸۵)، جهان‌بینی ابن خلدون، ترجمه‌ی مهدی مظفری، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- مدکور، ابراهیم (۱۳۸۹)، «فارابی» در: تاریخ فلسفه در اسلام، ویراسته‌ی میان محمد شریف، جلد اول، تهران، انتشارات دانشگاهی، چاپ دوم.
- مهاجرنیا، محسن (۱۳۸۶)، اندیشه‌ی سیاسی فارابی، قم: بوستان کتاب قم، چاپ دوم.
- مهدی، محسن (۱۳۸۳)، فلسفه‌ی تاریخ ابن خلدون، ترجمه‌ی مجید مسعودی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- ناظرزاده کرمانی، فرناز (۱۳۷۶)، فلسفه‌ی سیاسیِ فارابی: شرحِ نظریه‌ی مدینه‌ی فاضله با تطبیق بر آراءِ افلاطون و ارسطو، تهران: انتشارات دانشگاه الزهرا.
- نصار، ناصیف (۱۳۶۶)، اندیشه‌ی واقع‌گرای ابن‌خلدون، ترجمه‌ی یوسف رحیم‌لو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- یثربی، سید یحیی (۱۳۸۷)، مقدمه‌ای بر فلسفه‌ی سیاست در اسلام، تهران: امیرکبیر.
