به گزارش دبیرخانه دائمی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسن آقا نظری رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در نشست هشتم از سلسله نشست‌های نظریه‌پردازی در قلمرو علوم انسانی اسلامی با موضوع روش‌های تحقیق در اقتصاد اسلامی با اشاره به خاستگاه نظریه‌پردازی علمی اقتصاد اسلامی با رویکرد نهادی آن گفت: روش‌های تحقیق به این موضوع اشاره می‌کنند که از چه روشی برای تحقیق استفاده می‌شود. روش کتابخانه‌ای یا میدانی و یا تلفیقی از هر دو روش؟ روش‌های تحقیق، اسلوب تحقیق را بیان می‌کنند.
وی افزود: اقتصاددانان حوزه اقتصاد اسلامی با این سؤال مواجهه هستند که در متدولوژی با چه روشی در اقتصاد اسلامی حرکت کنیم؟ آیا باید در اقتصاد اسلامی از روش پوزیتیویستی استفاده کرد یا روش تحلیلی و نظری؟ برای جواب به این سؤال باید موضوع اقتصاد اسلامی تعیین شود تا روش تحقیق هم مشخص شود.
نظری گفت: ستون فقرات اقتصاد اسلامی تأثیرگذاری بخش اعتباری بر بخش حقیقی است. من اگر بر اساس ادبیات حوزه‌ای بر تأثیرپذیری بخش حقیقی از بخش اعتباری سخن می‌گفتم همه اقتصاددانان عنوان می‌کردند که ما با این ادبیات آشنایی نداریم و این موضوع باید فقط در حوزه‌ها بحث شود. بنابراین من ابتدا موضوع نهادها را مطرح کردم و معتقدم در ادبیات اقتصاد اسلامی باید با نهاد آشنایی پیدا کنیم.
وی در ادامه گفت: متاسفانه سختی کار ما این است که در مراکز علمی آن اندازه‌ای که با ادبیات نئوکلاسیک کار شده با ادبیات نهادگرایی کار نشده است. در بین نهادگرایان تعاریف مختلفی وجود دارد. نورث در تعریف نهاد می‌گوید نهادها قوانین بازی در جامعه‌اند. جان راجرز سرل هم بر نهادگرایی کار کرده که محتوای مقاله او با مباحث اعتباری علامه طباطبایی هماهنگی دارد.
آقانظری گفت: سرل بیان می‌کند «ما واقعیت طبیعی و واقعیت نهادی داریم. واقعیت طبیعی را اگر قبول داشته باشیم و یا نداشته باشیم وجود دارد مانند گرما و سرما اما واقعیت نهادی را باید بپذیریم.» بین هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی تمایز وجود دارد. شاید بخشی از نظر هستی‌شناختی سابجکتیو باشد اما از نظر معرفت‌شناختی ابجکتیو محسوب شود.
این استاد حوزه و دانشگاه گفت: در هستی‌شناختی وجود اشیا مورد نظر است ولی در معرفت‌شناسی، اشیا نه از آن جهت که وجود دارند بلکه از آن جهت که احکامی بر آنها قرار داده می‌شود، مورد توجه قرار می‌گیرند. ماهیت‌هایی مانند درد و لذت که از نظر هستی‌شناختی سابجکتیواند می‌توانند به لحاظ معرفت‌شناختی ابجکتیو باشند. مباحث قراردادی از نظر هستی‌شناختی اعتباری هستند اما از نظر معرفت‌شناختی واقعی هستند.
وی ادامه داد: جنس حکم شریعت، اعتبار است اما دارای پشتوانه محکمی است مانند زوجیت، مالکیت و ارث. چارچوب‌ها بر دو قسم تقسیم می‌شوند: بعضی‌ها تعریف کردنی هستند و بعضی قاعده‌ها هم اعتباری‌اند. دی. سی. نورث بر قاعده رفتاری تکیه می‌کند. بعضی از قواعد او برای ما قابل استفاده و بعضی دیگر غیر قابل استفاده هستند اما مباحث جان سرل که ماهیت نهاد را اعتبار می‌داند برای ما بسیار کارساز است، زیرا بحث علامه طباطبایی با مباحث سرل هم هماهنگی دارد.
رئیس پژوهشگاه حوزه و دانشگاه افزود: علامه طباطبایی حکم شریعت را قراردادی و اعتباری می‌داند و ما هم احکام شریعت را به بحث نهادگرایی از نگاه سرل ارتباط می‌دهیم. ما می‌توانیم از مباحث نهادگرایی بر اساس دیدگاه سرل از اعتبارگرایی شریعت استفاده کنیم.

بخش اعتباری اقتصاد بر واقعیات اقتصادی تاثیرگذار است
وی با بیان اینکه اقتصاد، اقتصاد پولی است، گفت: بخش اعتباری اقتصاد بر واقعیات اقتصادی تاثیرگذار است و با گذشت زمان بخش اعتباری دارای تاثیرگذاری بیشتری می‌شود. در بازار سرمایه هر روز قرارداد جدیدی بوجود می‌آید و به نام ابزار مالی عرضه می‌شود و بر واقعیات اقتصادی تأثیر می‌گذارد.
دکتر حسن آقا نظری اضافه کرد: اگر ما بتوانیم برای بخش اعتباری تعیین تکلیف کنیم اقتصاد اسلامی می‌تواند راهی برای خود بگشاید اما اگر تعیین تکلیف نکنیم تابع جریانی خواهیم شد که در خارج وجود دارد و دیگر عنوان اقتصاد اسلامی را نخواهیم داشت. ما بخش سود سرمایه و بهره را در بخش اعتباری سامان می‌دهیم.
وی اظهار کرد: اگر جریان پول بر اساس نرخ بهره حرکت کند، بهره اعتباری خواهد بود. ما پول می‌دهیم و بر اساس قرارداد بهره می‌گیریم. اگر بر اساس نرخ بهره و وام، بهره را بر اساس اصل چارچوب حرکت اعتبار قبول کنیم، بر پول کاغذی، چک و پول اعتباری تاثیرگذار می‌شود. اما اگر بهره را نپذیرفتیم و جایگزین آن را نرخ سود سرمایه قرار دادیم، تفاوت آن در این است که سود همیشه تابع بخش واقعی است اما نرخ وام الزاماً اینگونه نیست.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: علم اقتصاد واقعیت‌ها را جستجو می‌کند. واقعیت‌ها شامل تورم، رکود، فاصله طبقاتی، فقر، مفاسد اقتصادی، توسعه و رشد می‌شود. وقتی واقعیات اقتصادی متفاوت شود نتیجه آن ایجاد علم میان رشته‌ای به نام اقتصاد اسلامی می‌شود که واقعیات اقتصادی را در ابعاد خرد و کلان شکل می‌دهد و نظریه‌پردازی بر اساس این واقعیات ارائه می‌کند، اما به این موازات باید از علم اقتصاد هم بهره گرفت.
آقانظری در پایان سخنانش اضافه کرد: نظریات در علم اقتصاد کیفی هستند و از جنس خانواده تحلیلی نظری است اما نظریات بعدی بر اساس علم اقتصاد جنبه کیفی خواهد داشت. عالم اقتصادی تاثیرات واقعیات اقتصادی که تحت تأثیر نهادها و شریعت ثابت و متغیر که در حال گسترش است، خلق می‌شوند را تحلیل می‌کند و نظریه‌های کمی و کیفی تولید می‌شود. نظریات علمی وقتی سامان دهی شود، علم میان رشته‌ای تولید می‌شود و بر مراکز مختلف تأثیرگذار می‌شود.

بهره وری از منابع طبیعی
در ادامه این نشست دکتر محمدعلی متفکرآزاد استاد دانشگاه تبریز به بهره‌وری از منابع طبیعی اشاره کرد و در بیان هدف از علم گفت: از نگاه نظری هدف از علم از نظر اسلام کشف آیت الهی از طبیعت و از نگاه تجربی، استفاده از امکانات طبیعی است. طبیعت را خداوند در اختیار انسان قرار داده که به مقام قرب الهی خود را نزدیک کند.
وی با بیان اینکه علم نافع شامل هر علمی نمی‌شود، افزود: علم نافع به رفع نیازهای اساسی انسان کمک می‌کند و نیازهای مادی انسان را برطرف می‌کند و کارامدی علم هم به همین علت است.

ویژگی‌های اقتصاد اسلامی
متفکرآزاد ویژگی‌های اقتصاد اسلامی را تشریح کرد و گفت: ویژگی اول شکر کردن و به معنی کارآمدی و کارایی در اقتصاد اسلامی و استفاده درست از نعمات خداوندی است. ویژگی دوم عدالت که مکمل شکر است. اگر کارایی و عدالت در فضای غیرتوحیدی در جامعه‌ای محقق شود اقتصاد اسلامی شکل نمی‌گیرد بلکه باید در فضای اسلامی ایجاد شود که باز هم کافی نیست زیرا باید به ارتقای معنویت منجر شود. ویژگی سوم شامل رشد انسان می‌شود. انسان رشد یافته فضائل انسانی را در گفتمان اسلامی به خود می‌گیرد. در حوزه اقتصاد معتقدیم که خداوند رزاق است و اگر شخصی پروژه‌ای را سرمایه‌گذاری کند و از آن طریق چند نفر را شریک کند، روزی‌رسان شده است.
این استاد دانشگاه بیان کرد: در جامعه توسعه یافته از دیدگاه مکتبی انسان‌های بیشتری به مراحل بالای رشد رسیده‌اند. امکانات طبیعت و بهره‌برداری بهینه از آنها وسیله رشد انسان و اعتلای جامعه می‌شود. بهره‌برداری از منابع طبیعی در نظام اقتصادی باید به نحوی باشد که استخراج هر واحد از منابع طبیعی بیشترین استفاده را به رشد انسان بکند.
وی در پایان سخنانش گفت: اگر منابع طبیعی در مسیر رشد انسان‌ها صرف شوند، در تنازع بین رشد انسان و انسانیت و بهره‌برداری از منابع طبیعی، بهره‌برداری بیشترین کمک را در مسیر رشد انسان‌ها انجام می‌دهد.

بخش اول گزارش نشست

گزارش تصویری