حسین سوزنچی[۱]

[۱] استادیار دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام

چکیده

امروزه اثبات اینکه بسیاری از آموزه‌های علوم انسانی مدرن، با آموزه‌های اسلامی ناسازگار است و تحول در این علوم امری ضروری است، کار دشواری نیست. آنچه دشوار است تبیین این است که چگونه می‌توان این تحول را، نه با نگاه خام و گذاشتن چند آیه و روایت در کنار متون جدید، بلکه با استمداد از علوم و اندیشه‌های اسلامی‌ای که حاصل قرنها تلاش علمی اندیشمندان مسلمان بوده و در تعاملی پویا با اندیشه‌های معاصر رقم زد. اگرچه این تحول‌بخشی نیازمند استمداد از بسیاری از دانش‌های سنتی مسلمانان است، اما هدف مقاله حاضر، این است که فقط نوع استفاده‌ای را که از «فلسفه اسلامی موجود» برای تحول‌آفرینی در علوم انسانی مدرن می‌توان به عمل آورد، مورد بحث قرار دهد.

در طبقه‌بندی‌های سنتی علوم، به دلیل پذیرش ماهیت سلسله ‌مراتبی دانش‌ها، «فلسفه اولی» ‌مادر علوم شمرده می‌شد، و به لحاظ معرفت‌شناختی شایستگی این را داشت که پشتوانه تمام علوم دیگر باشد. با انحطاط مابعدالطبیعه در دوران جدید و القای بن‌بست در عرصه وجودشناسی، فلسفه به معنای وجودشناسی رسما کنار زده شد، و تقدم فلسفه بر سایر علوم زیر سوال رفت؛ اما در پس پرده، وجودشناسی ماتریالیستی زیربنای علوم گردید و با غلبه یافتن پیش‌فرضهایی همچون مادی و متباین دانستن وجود انسانها و کنار گذاشتن مبحث علیت غایی در تحلیل واقعیات انسانی، استقلال و اصالت فلسفی بسیاری از مباحث علوم انسانی زیر سوال رفت و فضای قراردادانگاری و تبعیت از اعتباریاتِ بی‌ضابطه غلبه پیدا کرد و مباحث این دسته از علوم، به یک سلسله مباحث حسی و قراردادی آمیخته با پیش‌داوری‌های ماتریالیستی در باب ماهیت انسان فروکاسته شد.

اگر ایمان به غیب، و باور به مقام خلیفه‌اللهی انسان در اندیشه‌های دینی را جدی بگیریم، احیای آن نوع نگاه به انسان، که توانایی تبیین اصالت وجودشناختی انسان را داشته باشد و منابع معرفتی خود را به امور حسی و قراردادهای محض محدود نسازد، می‌تواند زیربنای معرفتی لازم برای رفع بحران این را تدارک بیند. این مقاله می‌کوشد با تبیین الگوی مطالعه وجودشناختی در بررسی امور خاص، نشان ‌دهد که چگونه «وجودشناسی مضاف» – که مبتنی بر اندیشه‌های موجود در «فلسفه اولی» تدوین می‌‌شود- می‌تواند الگوی موجهی برای تحقیق در عرصه «فلسفه‌های مضاف» (فلسفه روان‌شناسی، فلسفه اقتصاد، و …) باشد؛ و نیز اینکه چگونه تحول‌آفرینی در علوم انسانی مدرن، نیازمند بهره‌مندی از یک چنین «فلسفه‌های مضاف»‌ی است. همچنین با نشان دادن مصادیقی از تحقق یافتن چنین وجودشناسی‌های مضافی در تاریخ اندیشه اسلامی، و ارائه مصادیقی از ورود این گونه مباحث در نقد و اصلاح علوم انسانی نوین، امکان عملی چنین الگویی را آشکارتر سازد.

کلیدواژه‌ها: فلسفه اسلامی، فلسفه مضاف، فلسفه علم، وجودشناسی، علوم انسانی، فلسفه علوم انسانی، طبقه‌بندی علوم

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره یازدهم فصلنامه اسرا منتشر شده است.

منابع و مآخذ

1. قرآن کریم
2. ابن‌سینا، حسین بن‌ علی. الهیات شفاء. ‌تصحیح ابراهیم مدکور. بی‌نا، بی‌تا.
3. ارسطو. متافیزیک. ترجمه شرف‌الدین خراسانی. تهران: نشر گفتار، ۱۳۶۶٫
4. اکبریان، رضا. حکمت متعالیه و تفکر فلسفی معاصر. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۶٫
5. باقری، خسرو. هویت علم دینی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲٫
6. باقری بروجردی، مهدی. «آشنایی با دو مکتب فکری» در: دوماهنامه حدیث زندگی. فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۳، شماره ۱۶٫
7. بوبیو، نوربرتو. لیبرالیسم و دموکراسی. ترجمه بابک گلستان. تهران: چشمه، ۱۳۷۶٫
8. بورک، رابرت اچ. در سراشیبی به سوی گومورا، لیبرالیسم مدرن و افول آمریکا. ترجمه الهه هاشمی حائری، با مقدمه حسین غفاری. تهران: حکمت، ۱۳۸۵٫
9. بیهقی، ابوالفضل. تتمه صوان الحکمه. به کوشش محمد کرد علی، دمشق: ۱۹۴۶؛ به نقل از دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج۲، مقاله ۵۹۹ (نسخه اینترنتی)
10. پارسانیا، حمید. روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی. قم: کتاب فردا، ۱۳۹۰٫
11. ——— . علم و فلسفه. تهران:پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۳٫
12. پوپر، کارل ریموند. حدسها و ابطالها. ترجمه احمد آرام. تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۵٫
13. جوادی آملی، عبدالله. رحیق مختوم. قم: مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۵٫
14. دیباجی، سید محمد علی. جوهر در فلسفه ارسطو، کیهان فرهنگی، ش۲۲۷، تیر ۱۳۸۴٫
15. زیباکلام، سعید. تعلقات و تقویم دینی علوم» در: سید حمیدرضا حسنی و دیگران. دیدگاه‌ها و ملاحظات علم دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵٫
16. سبزواری، هادی. تعلیقه بر: صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۰٫
17. سروش، عبدالکریم. تفرج صنع، گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی. تهران: سروش. ۱۳۷۰٫
18. ————. درس‌هایی در فلسفه علم‌الاجتماع. تهران: نشر نی، ۱۳۷۶٫
19. ————. علم چیست؟ فلسفه چیست؟ تهران: صراط، ‌۱۳۷۵٫
20. سوزنچی، حسین. «اصالت فرد یا اصالت جامعه یا یا هردو، بررسی تطبیقی آراء استاد مطهری و استاد مصباح یزدی» در: فصلنامه قبسات، ش۴۳، زمستان ۱۳۸۵٫
21. سوزنچی، حسین. جایگاه «روش» در علم،تاملی انتقادی در باب ماهیت علم در فرهنگ جدید، فصلنامه علمی-پژوهشی راهبرد فرهنگ، ش۴ ، زمستان ۱۳۸۷٫
22. سوزنچی، حسین. ماجرای وحدت وجود در حکمت متعالیه. تهران: دفتر نشر دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، ۱۳۸۹ الف.
23. سوزنچی، حسین. معنا امکان و راهکارهای تحقق علم دینی. تهران: پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۳۸۹ ب.
24. سوزنچی، حسین. وجودشناسی خانواده. مجموعه مقالات کنگره جهانی فلسفه تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران، ج۲٫ ۱۳۹۰
25. سهروردی، شیخ شهاب‌الدین. مجموعه مصنفات شیخ اشراق. ج۱ تصحیح هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۳٫
26. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۰٫
27. ———— ، الشواهد الربوبیه. تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی. مشهد: المرکز الجامعی للنشر، ۱۳۶۰٫
28. طباطبایی، سید محمد حسین. اصول فلسفه و روش رئالیسم. با پاورقی‌های مرتضی مطهری. تهران: صدرا، ۱۳۷۲٫
29. ————-. الانسان و العقیده. قم: فدک، ۱۴۲۰٫
30. ————-. تعلیقه بر: صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۰٫
31. ————-. توحید علمی ‌و عینی در مکاتیب حکمی ‌و عرفانی میان سیداحمد کربلایی و شیخ‌محمد حسین اصفهانی(کمپانی). به ضمیمه محاکمات و تذییلات علامه طباطبایی بر سه مکتوب اول سید و شیخ و تذییلات سید محمد حسین طهرانی برچهار مکتوب آخر سید و شیخ، تهران: حکمت، ۱۴۱۰٫
32. کاپلستون، فردریک. تاریخ فلسفه، ج۴. ترجمه غلامرضا اعوانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، و انتشارات سروش، ۱۳۸۰٫
33. کالینز، رندل. «جامعه‏شناسی آگاهی : هوسرل ، شوتس ، گارفینکل. ترجمه شهرام پرستش» در: فصلنامه ارغنون، ش۱۷، بهار۱۳۷۷٫
34. کانت، ایمانوئل. تمهیدات، مقدمه‌ای بر هر مابعدالطبیعه آینده که به عنوان یک علم عرضه شود. ترجمه غلامعلی حداد عادل. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۷٫
35. کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۳۸۳). الکافی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
36. مصباح یزدی، محمد تقی. آموزشفلسفه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی،۱۳۷۲،
37. مطهری، مرتضی. بیست گفتار. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۷۰٫
38. ———– ، فلسفه اخلاق. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۷۲٫
39. ———– ، مجموعه مقالات. تهران: انتشارات جهان‌آرا. ۱۳۵۹٫
40. ———– ، نظام حقوق زن در اسلام. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۶۹٫
41. ———– ، یادداشتهای استاد مطهری. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۸۰٫
42. ملکیان، مصطفی. راهی به رهایی، جستارهایی درباب عقلانیت و معنویت. تهران: نگاه معاصر، ۱۳۸۱٫
43. ویتگنشتاین، لودویگ. رساله منطقی ـ فلسفی. ترجمه میرشمس‌الدین ادیب سلطانی. تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۱٫
44. هایدگر، مارتین. «عصر تصویر جهان»، ترجمه یوسف اباذری. در: فصلنامه ارغنون، ش ۱۱ و ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۷۵٫
45. هیدجی، تعلیقه بر صدرالدین شیرازی، الحکمه المتعالیه فی اسفار العقلیه الاربعه. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۰٫
46. Bacon, Francis. Novum Organum, English translation in: R.L Ellis & J. Spedding (eds.), The Philosophical Works of Francis Bacon. London: Rutledge, 1962, Pp 212ـ
47. Heidegger, Martin. Basic Writings from Being & time (1927) to the task of thinking (1964), David Farrell Krell, trans. Joan Stambaugh & J. Glean & D. F. Krell. New York: Harper & Raw, publishers, Inc. 1977.
48. Shand, John. Philosophy and Philosophers, London: University College London, 1993.
49. Fukuyama, Francis. The End of History and the Last Man. New York: Free Press, 1992