هندسه علوم از نگاه علم‌شناسی «با تأکید بر علوم انسانی اسلامی»
محمدهادی یعقوب نژاد
استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چکیده
علوم یعنی گزاره‌ها‌ی دانشی و معرفتیِ به‌هم‌پیوسته که دارای روابطِ مفهومی‌اند و نظامی علمی- معرفتی را شکل می‌دهند و دادوستدهای فراوانی با یکدیگر دارند. نه‌تنها در داخل حوزه‌ها‌ی علوم اجتماعی، طبیعی و انسانی و مانند آن، بلکه میان آموزه‌ها‌ی هر یک از این حوزه‌هاتعامل است. حتی بین آموزه‌ها‌ی دین و دستاوردهای علوم دیگر، از زوایای مختلف ارتباط زیادی دیده می‌شود؛ مانند، مباحث هنر، پزشکی، مباحث فقهی، ریاضیات، فلسفه، نجوم، علوم طبیعی، علوم تربیتی و…. این تعامل از وجود ارتباطاتِ بین‌مقوله‌ا‌ی و نظامی فرا‌بخشی میان علوم خبر می‌دهد؛ و حاکی از ارتباطاتی فراتر از آن است که در تک‌تکِ علوم به‌صورت خُرد دیده می‌شود. تحلیل، بازخوانی و کشفِ این ارتباطات و ترسیمِ شبکه معناییِ علومِ هم‌سنخ، و هندسه جامعِ دانش‌ها‌ی موجود، دستاوردهایی را به همراه دارد؛ضمن آنکه برای تسلط نسبی بر حقایق معرفتی و آگاهی از عرصه‌ها‌ی متنوعِ دانش‌ها، کارآمد است، صورتی از نقشه راهِ علم و پژوهش را به دست می‌دهد و ذهنِ خلاقِ اندیشه‌وران را متوجه خود می‌کند؛ واقعیت‌هایی را به عرصه اندیشه بازمی‌گرداند که دیگر شاخه‌ها‌ی معرفتی را برای تفکر و اندیشه در اختیار دانش می‌گذارند؛ تحقیق را همه‌جانبه‌تر و دقیق‌تر و آموزش را روان‌تر، جامع‌تر و کاربردی‌تر می‌سازد؛ در علم‌سنجی، بازشناختِ نیازهای میان‌رشته‌ای، مدیریت ساخت‌یافته دانش‌ها و اندیشه‌های انسانی اسلامی تأثیرگذار است و منجر به تولید علم و ارزش‌افزوده آن می‌شود. این مباحث، عناصری است که این اثر به بررسی و تحلیلِ آن‌ها، از نگاهی علم‌شناسانه پرداخته است.
کلیدواژه‌ها: هندسه علوم، ارتباطات معنایی علوم، مدیریت دانش، علوم انسانی اسلامی، تولید علم.
کتابنامه
- آخوند خراسانی، محمدکاظم. ۱۴۲۰٫ کفایه الاصول. ج ۱٫ قم. مؤسسه النشر الاسلامی.
- ابرامی، هوشنگ. ۱۳۷۹٫ شناختی از دانش‌شناسی. تهران. نشر کتابدار.
- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد بن حزم. ۱۳۶۹٫ مراتب‌العلوم، تحقیق احسان عباس. ترجمه محمدعلی خاکساری. مشهد. بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
- ابن‌سینا، عبدالله. بی‌تا. الشفاء (الهیات)، تصحیح ابراهیم مذکور. قاهره. بی‌نا.
- اکاشا، سمیر. ۱۳۸۷٫ فلسفه علم. ترجمه هومن پناهنده. تهران. فرهنگ معاصر.
- البنهاوی، محمد امین. ۱۳۶۴ ق. التصنیف العملی للمکتبات. مصر. دار الثقافه. چاپ دوم.
- پارسا نیا، حمید. ۱۳۸۳٫ علم و فلسفه. تهران. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- پوپر، کارل. ۱۳۵۷٫ حدس‌ها و ابطال‌ها. روش شناخت علمی. ترجمه احمد آرام. تهران. شرکت سهامی انتشار.
- جمعی از محققان. ۱۳۹۲٫ اصطلاح‌نامه فقه. (مقدمه). قم. پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی.
- جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۳٫ رحیق مختوم. ج ۱٫ قم. اسرا.
- ــــــــــــــــــ. ۱۳۸۶٫ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. قم. نشر اسرا. چاپ دوم.
- حائری یزدی، مهدی. ۱۳۶۱٫ هرم هستی؛ تحلیلی از مبادی هستی‌شناسی تطبیقی. تهران. مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.
- حری، عباس. ۱۳۸۱٫ دایره‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی. ج۱٫ تهران. کتابخانه ملی.
- حسنی، حمیدرضا. ۱۳۸۵٫ دیدگاه‌ها و ملاحظات علم دینی. قم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- چالمرز، آلن فرانسیس. ۱۳۸۷٫ چیستی علم درآمدی بر مکاتب علم‌شناسی فلسفی. ترجمه سعید زیباکلام. تهران. انتشارات سمت. چاپ نهم.
- دمپی یر، ویلیام. ۱۳۷۱٫ تاریخ علم. ترجمه عبدالحسین آذرنگ. تهران. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت) (درآمد).
- ربانی گلپایگانی، علی. ۱۳۷۷٫ «نقدنظریه تحول وتکامل عمومی در معرفت دینی». مجله تخصصی کلام اسلامی. سال هفتم. شماره ۲۷: ص۴۲٫
- ژیلستون، اتین. ۱۴۰۲٫ نقد تفکر فلسفی غرب. ترجه احمد احمدی. تهران. انتشارات حکمت.
- سروش، عبدالکریم. ۱۳۷۵٫ فربه‌تر از ایدئولوژی. تهران. صراط.
- ــــــــــــــــــ. ۱۳۷۵٫ علم چیست، فلسفه چیست. تهران. صراط.
- ــــــــــــــــــ. ۱۳۷۰٫ تفرّج صنع. گفتارهایی در اخلاق و صنعت و علم انسانی. تهران. سروش.
- ــــــــــــــــــ. ۱۳۷۶٫ درس‌هایی در فلسفه علم‌الاجتماع. تهران. سروش.
- سکروتن، راجر. ۱۳۸۵٫ تاریخ مختصر فلسفه جدید. ترجمه اسمعیل سعادتی. تهران. انتشارات حکمت.
- سوزنچی، حسین. ۱۳۸۸٫ معنا، امکان و راهکارهای تحقق علم دینی. تهران. پژوهشگاه مطالعات فرهنگی اجتماعی.
- سوزنچی، حسین. ۱۳۸۹٫ ماجرای وحدت وجود در حکمت متعالیه. تهران. دانشگاه امام صادق (ع).
- شیخ رضایی، حسین. ۱۳۸۷٫ «رویکرد علّی به ویژگی‌ها و مسئله وحدت علم». حکمت و فلسفه. سال چهارم. شماره اول. بهار.
- شیرازی، صدرالدین. ۱۹۷۹٫ الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه. ج ۱٫ بیروت. دارالکتب العربیه.
- طاهری عراقی، احمد. ۱۳۷۶٫ رده BP اسلام. تهران. کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.
- طباطبایی، سید محمدحسین. ۱۹۷۹٫ تعلیقه بر اسفار. ج ۱٫ بیروت. دارالکتب العربیه.
- غروی اصفهانی، شیخ محمدحسین. ۱۳۸۰٫ الفصول. ج ۳٫ قم. مجمع الفکر الاسلامی.
- کاپلستون، فردریک. ۱۳۸۰٫ تاریخ فلسفه. ج ۴ و ج ۶٫ ترجمه غلامرضا اعوانی. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی و انتشارات سروش.
- کانت، ایمانوئل. ۱۳۶۷٫ تمهیدات، مقدمه‌ا‌ی بر هر ما بعدالطبیعه آینده که به‌عنوان یک علم عرضه شود. ترجمه غلامعلی حداد عادل. تهران. مرکز نشر دانشگاهی.
- کانت، ایمانوئل. ۱۳۸۴٫ قد عقل عملی. ترجمه ماشاءالله رحمتی. تهران. نورالثقلین.
- گادفری، اسمیت پیتر. ۱۳۹۲٫ درآمدی بر فلسفه علم، پژوهشی در باب یک صدسال مناقشه بر سر چیستی علم. ترجمه نواب مقربی. تهران. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- گیلیس، دانالد. ۱۳۸۱٫ فلسفه علم در قرن بیستم. ترجمه حسن میانداری. تهران. انتشارات سمت و کتاب طه.
- مارگارت، مان. ۱۳۵۱٫ اصول فهرست‌نویسی و طبقه‌بندی. ترجمه هوشنگ ابرامی. تهران. مرکز خدمات کتابداری فرانکلین.
- مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۷۲٫ آموزش فلسفه. ج۱٫ تهران. سازمان تبلیغات اسلامی.
- ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۳٫ تعلیقه بر نهایه االحکمه. ج ۱٫ تهران. نشرالزهرا.
- مطهری، مرتضی. ۱۳۶۹٫ آشنایی با علوم اسلامی. ج۱٫ تهران. صدرا.
- ــــــــــــــ. ۱۳۷۲٫ تکامل اجتماعی انسان. تهران. صدرا.
- ــــــــــــــ. ۱۳۷۳٫ مجموعه آثار. ج ۶٫ تهران. صدرا.
- مظفر، محمدرضا. ۱۳۸۸٫ المنطق. تهران. اسماعیلیان.
- مقدم، محمدباقر. ۱۳۷۳٫ درآمدی بر رده‌بندی علوم. قم. کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
- ملکیان، مصطفی. ۱۳۸۱٫ راهی به رهایی، جستارهایی در باب عقلانیت و معنویت. تهران. نگاه معاصر.
- میرزای قمی، ابوالقاسم. حاشیه قوانین الاصول. تصحیح طارمی زنجانی. ج ۱٫ چاپ سنگی.
- نصر، سید حسین. ۱۳۸۱٫ معرفت و معنویت. ترجمه ماشاءالله رحمتی. تهران. انتشارات سهروردی.
- ویل، پیتر. ۱۳۶۵٫ راهنمای تهیه و گسترش اصطلاح‌نامه یک‌زبانه. ترجمه عباس حری. تهران. مرکز اسناد و مدارک علمی ایران.
- ویتگنشتاین، لودویک. ۱۳۷۱٫ رساله منطقی – فلسفی. ترجمه میرشمس‌الدین ادیب سلطانی.
- وینچ، پیتر. ۱۳۷۲٫ ایده علم اجتماعی و پیوند آن با فلسفه. ترجمه گروه سمت. تهران. انتشارات سمت، امیرکبیر.
- هایدگر، مارتین. ۱۳۷۵٫ «عصر تصویر جهان». ترجمه یوسف اباذری. در فصلنامه ارغنون. ارغنون. پاییز و زمستان. ش۱۱-
- یعقوب‌نژاد، محمدهادی. ۱۳۷۵٫ درآمدی بر مبانی اصطلاح‌نامه علوم اسلامی. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
- ـــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۱٫ مجموعه مقالات همایش ملی اصطلاح‌نامه و کاربردهای آن در محیط الکترونیکی. تهران. کتابدار.
- Unity of Science as a Working Hypothesis. Paul Oppenhiem and Hilary Putnam. The Philosophy of Science. edited by Richard Boyd & Philip Gasper & J.D.Trout. Seventh Printing. MIT Press. 1999. p 406
- A history of=philosophy.Fredrick Copleston. London: search Prees: 197. Vol.111,pp 228-30.
