دکتر عباس کشاورز­شکری[۱]

دکتر زاهد غفاری­ هشجین[۲]

مهدی جمشیدی[۳]

[۱]. استادیار  علوم سیاسی در دانشگاه شاهد

[۲]. استادیار  علوم سیاسی در دانشگاه شاهد

[۳]. کارشناس­ارشد جامعه­شناسی انقلاب اسلامی از دانشگاه شاهد و پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده:

هدف اصلی این مقاله، عرضه­ی بیانی ساختاریافته و تحلیلی از «هستی­شناسی اجتماعی» در تفکر علامه مطهری است که در حقیقت، سازنده­ی پاره­ای مبادی و مبانی فلسفی «جامعه­شناسی اسلامی» است. برای دستیابی به این مقصود، تبیین جامعه­شناختی ایشان از «انقلاب اسلامی» به مثابه یک واقعیت اجتماعی، مبنا و مرجع انگاشته شده است. از میان مباحث مربوط به بحث هستی­شناسی اجتماعی، سه مقوله­ی بنیادی مورد مطالعه قرار گرفته است: «انسان به مثابه کنشگر اجتماعی»، «جامعه به مثابه ساختار اجتماعی»، «رابطه­ی علیّت میان پدیده­های اجتماعی» و «دگرگونی‌های اجتماعی».

در بخش انسان­شناسی اجتماعی مشخص می­شود که انسان­شناسی اجتماعی علامه مطهری مبتنی بر «انسان­شناسی دینی» است و این نوع انسان­شناسی، از جهت باورمندی به گونه­ای خاص از معانی ذهنی نهفته در کنش کنشگران اجتماعی و هویت­مندی پیشااجتماعی در آنها، تأثیر عمیقی بر تبیین اجتماعی وی نهاده است. در بخش دوم مقاله، ثابت شده که علامه مطهری برای جامعه، «وجود حقیقی» قائل است اما در عین حال، فرد را مستحیل در جامعه نمی­انگارد و برای فرد، «استقلال نسبی» از ساختارهای اجتماعی را می­پذیرد. در بخش رابطه­ی علیّت میان پدیده­های اجتماعی، گفته می­شود که از نظر آیت­الله، در جهان اجتماعی، رابطه علیّت وجود دارد اما علل، محدود به علل مادّی نمی­شوند، بلکه «علل معنوی و غیرمادّی» نیز در تحولات اجتماعی، مدخلیّت دارند. علاوه بر این، تبیین علّی در جامعه­شناسی، محتاج رجوع از سطح ساختارها به سطح خُرد است؛ یعنی فاعلیّت حقیقی در جهان اجتماعی به کنشگران اجتماعی باز می­گردد، نه به ساختارها. در بخش پایانی نیز، آمده است که آیت­الله شهید، «دگرگونی‌های اجتماعی» را از دو نظر محتوا و صورت، مورد مطالعه­ی جامعه­شناختی قرار داده است.

واژگان کلیدی:

علم اجتماعی، جهان اجتماعی، هستی­ شناسی اجتماعی، انسان­ شناسی دینی، کنشگران اجتماعی، ساختارهای اجتماعی، سازوکار علّی.

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره دوازدهم فصلنامه اسرا منتشر شده است.

منابع :

آرون، ریمون.(١٣٨١). مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی. ترجمه باقر پرهام. تهران: علمی و فرهنگی.

اچ ترنر، جاناتان.(١٣٨٢). ساخت نظریه جامعه شناختی. ترجمه عبدالعلی لهسائی زاده. شیراز: نوید.

اف. چالمرز، آلن.(١٣٨٧). چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم شناسی فلسفی. ترجمه سعید زیبا کلام. تهران: سمت.

باقری، خسرو.(١٣٨٧). هویت علم دینی: نگاهی معرفت شناختی به نسبت دین با علوم انسانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بنتون، تد؛ کرایب، یان.(١٣٨۴). فلسفه علوم اجتماعی: بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی. ترجمه شهناز مسمی پرست و محمود متحد. تهران: آگه.

تریگ، راجر.(١٣٨۴). فهم علم اجتماعی. ترجمه شهناز مسمی پرست. تهران: نی.

تیلور، استلن.(١٣٨٨). علوم اجتماعی و انقلاب ها. ترجمه علی مرشدی زاد. تهران: دانشگاه شاهد.

دلانتی، گرارد.(١٣٨۴). علم اجتماعی: فراسوی تعبیرگرایی و واقع گرایی. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

ریتزر، جورج.(١٣٨٠). نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: علمی.

شجاعی زند، علی رضا. (١٣٨٢). برهه انقلابی در ایران. تهران: عروج.

_____________.(١٣٨٣). «اندیشه اجتماعی، دانش جامعه شناختی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. سال دوازدهم. شماره ۴۴. بهار. صص١-٣٧.

ــــــــــــــــــــــــــــ .( ١٣٨٣). تکاپوهای دین سیاسی: جستارهایی در جامعه شناسی سیاسی ایران. تهران: باز.

فرانکفورد، چاوا؛ نچمیاس، دیوید.(١٣٨١). روش های پژوهش در علوم اجتماعی. ترجمه فاضل لاریجانی و رضا فاضلی. تهران: سروش.

کاف، ای.سی.؛ شاروک، دبلیو.دبلیو.؛ فرانسیس، دی. دبلیو. .(١٣٨٨). چشم اندازهایی در جامعه شناسی. ترجمه بهزاد احمدی و امید قادرزاده. تهران: کویر.

کرایب، یان.(١٣٨۶). نظریه اجتماعی مدرن: از پارسونز تا هابرماس. ترجمه عباس مخبر. تهران: آگه.

کوزر، لیوئیس.(۱۳۸۰). زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: علمی.

لیتل، دانیل.(١٣٨۶). تبیین در علوم اجتماعی: درآمدی بر فلسفه علم الاجتماع. ترجمه عبدالکریم سروش. تهران: صراط.

ــــــــــــــــــ .( ١٣٨۶الف). بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــ ؛ طباطبایی، سید محمد حسین.(١٣٨۶ب). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد دوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــ . (١٣٨۶پ). فلسفه تاریخ. جلد سوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــ (١٣٨۶ت) علل گرایش به مادیگری. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .( ١٣٨٧ الف). آینده انقلاب اسلامی ایران. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .(١٣٨٧ب). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: جهان بینی توحیدی. جلد دوم. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .( ١٣٨٧پ). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: وحی و نبوت. جلد سوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــ .(١٣٨٧ت). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: انسان در قرآن. جلد چهارم. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .( ١٣٨٧ث). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: جامعه و تاریخ. جلد پنجم. تهران:    صدرا .

ـــــــــــــــ .(١٣٨٧ج). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: زندگی جاوید یا حیات اخروی. جلد ششم. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ ؛ طباطبایی، سید محمد حسین.(١٣٨٧چ). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد اول. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(١٣٨٧ح). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد سوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(١٣٨٧خ). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد چهارم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(١٣٨٧د). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد پنجم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ . (١٣٨٧ذ). فلسفه تاریخ. جلد اول. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٧ر). فلسفه تاریخ. جلد دوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٧ز). فلسفه تاریخ. جلد چهارم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٧ژ). قیام و انقلاب مهدی (عج) از دیدگاه فلسفه تاریخ. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٨). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: انسان و ایمان. جلد اول. تهران: صدرا..

مک نیل، پاتریک.(١٣٧٨). روش های تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: آگاه.