سیدعلی اکبر عظیمی

دانشجوی دکتری آینده پژوهی ، دانشگاه امام خمینی ^(ره)

غلامرضا بهروزلک

عضوهیئت علمی پژوهشگاه امام باقرالعلوم ^{سلام الله علیه} قم

چکیده

تجارب معاصر در سطح جهان، بیانگر تلاش و تحرک قابل توجه کشورها در به کارگیری مطالعات آینده‌پژوهی برای مدیریت چالش‌ها و فرصت‌ها تا رسیدن به چشم اندازهای روشن است. گرچه مفروضات ارایه شده در آینده پژوهی عرفی دارای تشابهاتی با نگاه به آینده در اسلام دارند اما سطح و عمق آنها ذیل هستی شناسی اسلامی دچار تحولی اساسی می گردند.

بررسی آیات قرآن مجید و روایات اهل بیت سلام الله علیهم  نشان می‌دهد که در اسلام، نگاه به آینده، اصالت و عمق ویژه‌ای می‌یابد. از نگاه اسلام، امتداد و جریان حیات انسان، به پایان حیات دنیا محدود نشده و مهم‌تر این‌که آینده جاوید او، از فرآیند زندگی دنیایی او متأثر می‌باشد. اسلام، علاوه بر تأکید به آینده نگری و به کارگیری ابزار، دانش و اراده جمعی برای بهبود شرایط آینده، به دو عامل کلیدی دیگر، یعنی تقوای انسان و فعال بودن اراده الهی در تاریخ بشریت یا به عبارتی هدفمند بودن هستی تأکید می‌نماید.  از نگاه اسلامتأمین آینده ی مطلوب در تمامی شؤون فردی و اجتماعی اش ـ علاوه بر آینده علم و فناوری ـ در فرآیندگسترش و تعمیق تقوای الهی جامعه ، پی‌گیری می‌شود. بنابراین، دستیابی به آینده مطلوب، مستلزم تمرکز ساختاریافته بر آینده “علوم و فناوری‌ها در بستر فرهنگ اسلامی” می‌باشد. هدف در این رویکرد، ساخت آینده ی مطلوب و حیات طیبه ای است که متأثر و متصل به آینده جاودان تعریف می‌شود و یک افق و مقطع حساس از آن به ظهور حضرت حجت بن الحسن سلام الله علیه و منجی آخرالزمان اختصاص دارد که برخواسته از اراده ی الهی است و هر یک مسلمانان و یا جوامع اسلامی می باید سهمی در زمینه سازی این افق از آینده ایفاء نمایند. بنا به یافته های این مطالعه ، گرچه در هستی شناسی غربی، آینده فاقد هرگونه واقعیتی است ،برخلاف آن ذیل هستی شناسی اسلامی، نه تنها آینده فاقد واقعیت نیست بلکه از دو واقعیت یقینی و حتمی از آینده بحث می شود ، با این توجه که بخشی از ماهیت این واقعیتها توسط فعالیتهای انسانها و در چارچوب سنتهای الهی شکل می گیرد.  تفاوت بنیادین هستی شناختی آینده در تفکر اسلامی و غربی متأثر از منبع شناخت هستی است که در هستی شناسی اسلامی وحی و نقل افزون بر منابع شناخت هستی در غرب مورد بهره برداری است . این تفاوت هستی شناسانه به آینده منجر به این می شود که در آینده پژوهی غربی، جامعه در یک فضای مبهم در پی ساخت آینده باشد اما در آینده پژوهی اسلامی این دو واقعیت حتمی ، یکی به عنوان نقطه ی عطف ورود به مسیر سعادت بشری و مایه ی امید و موتور تحرک و دیگری به عنوان نقطه ی ارجاع و غایت اصلی مد نظر قرار گرفته و معیار سازماندهی و باز مهندسی جامعه ی اسلامی برای وصول به این مقاطع خواهند بود.

کلید واژگان:

جهان بینی،جهان بینی اسلامی ،جهان بینی غربی ،هستی شناسی،هستی شناسی آینده ، اسلامی سازی علوم انسانی ،آینده پژوهی اسلامی ،آینده پژوهی غربی

منابع :

• برزگر ، ابراهیم : “رهیافت بومی سازی علوم انسانی”، روش شناسی علوم انسانی ، تابستان ۱۳۸۹،صص ۲۹-۵۳٫
• بل، وندل. مبانی آینده‌پژوهی؛تاریخچه، اهداف و دانش؛علوم انسانی برای عصر جدید، ترجمه: مصطفی تقوی و همکاران (e-mail:taghavi11@yahoo.com) ، در دست انتشار.(ارجاعات به اصل کتاب در منابع لاتین)
• بستان، حسین و همکاران.گامی به سوی علم دینی:ساختارعلم تجربی و امکان علم دینی.-قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،۱۳۸۴٫
• بلیکی،نورمن، استراتژیهای پژوهشهای اجتماعی، ترجمه:هاشم آقا بیگ پوری.-تهران ، انتشارات جامعه شناسان، چاپ اول،۱۳۸۹٫
• حسنی ، سیدحمیدرضا و همکاران. دیدگاهها و ملاحظات علم دینی.-قم،پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،۱۳۸۵٫
• جوادی آملی ، عبدالله، منزلت عقل در هندسه ی معرفت دینی، نشر اسراء، ۱۳۸۶،صص۲۶-۲۵٫
• سید امامی،کاووس. پژوهش در علوم سیاسی:رویکردهای اثباتگرا ،تفسیری و انتقادی.-تهران ،نشر دانشگاه امام صادق ^{علیه السلام} و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی،چاپ دوم،۱۳۸۷٫
• عظیمی، سیدعلی اکبر:”درآمدی بربازنگری دستگاه نظری آینده پژوهی ذیل آموزه های اسلام”، فصلنامه انتظار موعود،سال۹، شماره ۲۹،تابستان۱۳۸۸،صص۱۱۰-۸۲٫
• عیوضی ، محمد رحیم ، تقریرات درسی “ابزارهای نوین تحقیق”، دوره دوم دکتری آینده پژوهی ؛ دانشگاه امام خمینی ^{(قدس سره)} ، پائیز۱۳۹۰٫
• مصباح یزدی، محمد تقی.جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن.-تهران،شرکت نشربین الملل تبلیغات اسلامی،تابستان ۱۳۸۹٫
• مطهری ، مرتضی. مقدمه ای برجهان بینی اسلامی- ج۲جهان بینی توحیدی.-تهران، انتشارات صدرا ، سال ۱۳۷۵٫
• مهدوی آزادبنی،رمضان:”جایگاه هستی شناختی و انسان شناختی در بومی سازی علوم انسانی”، فصلنامه معرفت در دانشگاه اسلامی۴۵،سال۱۴،شماره۱،بهار۱۳۸۹٫
• محمدمهدی میرباقری : «انسان و جهان آینده»، موعود، شماره ۴۲، اسفند۱۳۸۲،صص۷-۵٫
• واعظی ، احمد: ” علم دینی از منظر آیت الله جوادی آملی”، روش شناسی علوم انسانی، بهار۱۳۸۷،صص ۹-۲۳٫
• Bell, Wendell. Foundations of Future Studies: History, Purposes, and Knowledge Human Science for a New Era, Volume 1, Transaction Publishers, New Brunswick (U.S.A.) and London (U.K.), 2003.

ترجمه: مصطفی تقوی و همکاران (e-mail:taghavi11@yahoo.com) ، در دست انتشار.