سعید خواجه ‌افضلی،

دانشجوی ادبیات نمایشی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس

محمد جعفر یوسفیان کناری،

استادیار ادبیات نمایشی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس،

چکیده‌

در این مقاله تلاش شده است تا با پرداختن به جلوه‌های روایتگری منحصر‌به‌فرد حکایات فرج بعد از شدت نوشته قاضی تنوخی(قرن چهارم هجری)، وجهی از صناعات نوآورانه تاریخ ادبیات اسلامی مورد توجه قرار گیرد. مسئله اصلی این تحقیق شناسایی حدود نظری یک اقتباس نمایشی مقرون‌به‌یقین از متون حکمی و آن دسته از معارف اسلامی است که در اشکال زیباشناسانه کلامی ثبت و ماندگار شده‌اند. پیوند تاریخی فنون و صناعات شعری ادبیات ایران و عرب در پس‌زمینه‌ای از اشتراکات عقیدتی و اسلامی هنرمندان این دو حوزه جغرافیایی سبب شده است تا دغدغه‌های جاری پژوهشگران هنرهای نمایشی برای اقتباسی شایسته و متناسب با روح سخن و معرفت آثار ادبی اولویت ویژه‌ای یابد. رویکرد مطالعاتی این تحقیق اساساً مبتنی‌بر الگوهای ساخت‌گرایانه روایت‌شناسی تئودوروف است که در پاره‌ای موارد نیز در پیوند با آرای نمایشی مانفرد فیستر و نظام نمایشی‌سازی روایت‌های ادبی او قرار گرفته است. تنوع و تعدد حکایات این مجموعه ادبی(۲۳۹ قطعه) موجب شده است تا نویسندگان با انتخاب پاره‌ای از مهم‌ترین آنها به شرحی اجمالی بر جلوه‌های روایتگری این اثر بپردازند. یافته‌های این تحقیق توصیفی‌ـ‌تحلیلی به حکم استقرای ناقص و تشابه در الگوی روایی حکایات مزبور قابل تعمیم به کلیّت اثر بوده و از‌این‌رو، قابل استفاده در حوزه نقد ادبی و نمایشی است. برخی از مهم‌ترین نتایج این تحقیق ناظر بر تحقق «نوع وهمناک» این اثر ادبی بوده و نشان می‌دهد که منطق شرقی به‌کار‌رفته در نظام روایی این نوع حکایات ملهم از معارف اسلامی تا چه اندازه می‌تواند با وجود وابستگی‌های نظری با الگوهای ادبی مدرن، همچنان واجد جلوه‌های بومی و کمتر جسته‌ای برای اقتبای‌های نمایشی معاصر باشند.

کلیدواژه‌ها: فرج بعد از شدت، اقتباس نمایشی، ادبیات عرب، روایت‌شناسی.

کتاب‌نامه

احمدی، بابک. ۱۳۸۴٫ ساختار و تأویل متن. تهران. نشر مرکز.

اخوت، احمد. ۱۳۷۱٫ دستور زبان داستان. اصفهان. نشر فردا.

اسکولز، رابرت. ۱۳۷۹٫ درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: آگه.

پورتر، آبوت. ۱۳۸۷٫ «بنیان‌های روایت». ترجمه‌ ابوالفضل حری. فصلنامه هنر. شماره ۷۸٫ زمستان.

تنوخی، ابوعلی محسن. ۱۳۸۷٫ فرج بعد از شدت. ترجمه حسین‌بن اسعد دهستانی به اهتمام محمد قاسم‌زاده. تهران. نیلوفر.

تئودوروف، تزوتان. ۱۳۸۲٫ بوطیقای ساختگرا. ترجمه محمد نبوی. تهران. آگه.

حری، ابوالفضل. ۱۳۸۵٫ «وهمناک در ادبیات کهن ایران». زبان‌های خارجی تهران. شماره ۳۴٫ ص ۷۶-۶۱٫

فیستر، مانفرد. ۱۳۸۷٫ نظریه و تحلیل درام. ترجمه مهدی نصرالله‌زاده. تهران. انتشارات مینوی خرد.

والاس، مارتین. ۱۳۸۲٫ نظریه‌های روایت. ترجمه‌ محمد شهبا. تهران. هرمس.

Abrams, M.H. 1993. A Glossary of Literary Terms. London and New York: Routledge.

Herman, David. 2009. Basic Elements of Narrative. Oxford. Eeily-Blackwell Publication.

Mcquillan, Martin. 2000. The Narrative Reader. 6th Edition. London and New York. Routledge.

Rimmon-Kenan, Schlomith. 2008. Narrative Fiction. 2^nd Edition. London and New York. Routledge.

Tzvetan, Todorov. 1987. “Narrative – Men”. the poetics of prose. Cornel U. press.