سیده حمیده شعبانی،

دانشجوی کارشناسی ارشد معماری دانشگاه آزاد اسلامی شیراز

سیدابراهیم حسینی،

کارشناس ارشد طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس تهران

ندا بلانیان،

دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز

غزاله عباسیان،

کارشناسی ارشد تکنولوژی معماری، دانشگاه هنر‌های زیبا تهران

چکیده

بنیان‌‌های فکری و زیرساخت‌‌های فلسفی، همواره پایۀ شکل‌گیری هنر بوده است. معماری و خصوصاً معماری ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیست. حکمت و هنر ایران در نتیجۀ وجود اندیشمندان بسیار در زمینۀ فلسفه و حکمت ایرانی، دارای غنای بسیار بوده است و می‌توان ارزش و غنای معماری ایران در اعصار گذشته را در پیوند تنگاتنگ میان مفاهیم اصیل حکمت و فلسفۀ ایران با عناصر معماری دانست. درواقع از جمله دلایل مانایی معماری ایرانی را می‌توان پشتوانۀ فکری و فلسفی ایرانی در ساخت بنا‌های ارزشمند دوره‌های مختلف معماری دانست. حال این سؤال مطرح می‌شود که نقش مفاهیم متعالی حکمت دینی و فلسفۀ ایران در تحول و تکامل صور معماری و شهرسازی ایران چیست؟ و نشانه‌های این تأثیر را چگونه می‌توان یافت؟

پژوهش حاضر با مطالعه بر روی منابع حکمت و فلسفۀ ایران نظیر قرآن، ادبیات عرفانی و اندیشۀ فلاسفۀ ایرانی سعی در شناسایی این عوامل داشته و با بررسی اشارات موجود در ادبیات اسلامی نظیر آرمان‌شهر‌ها و شکل‌های موجود و نیز با بررسی برخی از مفاهیم متعالی که بر کمال و رشد معماری و شهرسازی ایرانی ـ اسلامی تأثیر گذاشته‌اند، به بررسی این نقش پرداخته است.

هدف از این تحقیق توجه به مسائل و مفاهیمی است که در قرن‌های گذشته سبب رشد معماری و شهرسازی به‌عنوان مهم‌ترین هنر کشور ایران بوده و وجوه فرهنگی و عقیدتی باور‌های اسلامی را نیز به‌صورت مؤثر در این هنر وارد کرده‌اند که متأسفانه در دوره‌های معاصر با دور شدن از این مفاهیم، سیر قهقرایی در معماری اسلامی ایران و غلتیدن در دامان معماری غربی، بدون در نظر گرفتن بستر‌های فرهنگی، زمینه‌ساز کاستی‌ها و آشفتگی‌های بسیاری در معماری و شهرسازی ایران شده است.

کلید‌واژه‌ها: شهرسازی ایرانی ـ اسلامی، آرمان‌شهر، ادبیات و حکمت اسلامی، شکل‌های معماری.

کتاب‌نامه

قرآن کریم. ترجمۀ مهدی الهی قمشه‌ای.

آموزگار، ژاله. ۱۳۸۰٫ تاریخ اساطیری ایران. تهران. سمت. چاپ سوم.

اردلان، نادر و بختیار، لاله. ۱۳۸۰٫ حس وحدت؛ سنت عرفانی در معماری ایران. ترجمۀ حمید شاهرخ. اصفهان. خاک. چاپ اول.

اکبری ساوی، محمدحسین. ۱۳۷۲٫ تحفه المراد (شرح قصیده میر فندرسکی) به ضمیمه شرح خلخالی و گیلانی. تهران، الزهرا.

امین‌زاده، بهناز. ۱۳۷۹٫ «حکمت تماس با طبیعت در شهر‌های مسلمین». صفه. شماره۳۱٫

انصاری، مجتبی و محمودی‌نژاد هادی. ۱۳۸۶٫ «باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تأکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی». هنر‌های زیبا. شماره۲۹٫

بحرینی، سید حسین. ۱۳۸۲٫ فرایند طراحی شهری. تهران. دانشگاه تهران. چاپ دوم.

بلخی، جلال‌الدین محمد (معروف به مولوی). ۱۳۷۴٫ مثنوی معنوی. تهران. علم. چاپ هفتم.

بیستونی، محمد. ۱۳۸۶٫ گیاه‌شناسی از دیدگاه قرآن کریم. تهران. بیان جوان. چاپ سوم.

پازوکی، شهرام. ۱۳۸۲٫ «مقدماتی دربارۀ مبادی عرفانی و زیبایی در اسلام با نگاهی به مثنوی». هنر‌های زیبا. شماره۱۵٫

پیرنیا، محمد کریم. ۱۳۷۲٫ آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین غلامحسین معماریان. تهران. دانشگاه علم و صنعت. چاپ اول.

دوبوکور، مونیک. ۱۳۷۳٫ رمز‌های زنده جان. ترجمۀ جلال ستاری. تهران. مرکز. چاپ اول.

دیبا، داراب و انصاری، مجتبی. ۱۳۷۴٫ «باغ ایرانی». اولین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ارگ بم (جلد ۲). تهران. سازمان میراث فرهنگی.

رهنورد، زهرا. ۱۳۷۸٫ حکمت هنر اسلامی. تهران. سمت. چاپ اول.

زمردی، حمیرا. ۱۳۷۹٫ «تجلیات قدسی؛ تمهیدات عددی قدسی سمبل و نماد». مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. شماره۱۵۶٫

جعفری، محمد تقی. ۱۳۶۹٫ زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ سوم.

حبیبی، سید محسن. ۱۳۸۳٫ از شار تا شهر. تهران. دانشگاه تهران. چاپ پنجم.

شارون، جوئل. ۱۳۹۰٫ ده پرسش از دیدگاه جامعه‌شناسی. ترجمۀ منوچهر صبوری. تهران. نی. چاپ نهم.

شبستری، شیخ محمود. ۱۳۸۲٫ گلشن راز. تصحیح حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای. تهران. علمی و فرهنگی. چاپ پنجم.

صارمی، علی‌اکبر و رادمرد، تقی. ۱۳۷۶٫ ارزش‌های پایدار در معماری ایران. تهران. سازمان میراث فرهنگی. چاپ اول.

صرفی، محمدرضا. ۱۳۸۰٫ «آسمان شهر». مطالعات ایرانی مرکز تحقیقات فرهنگ و زبان ایران. دانشگاه باهنر کرمان. شماره۱٫

طباطبایی، سید محمد حسین. ۱۳۷۴٫ تفسیر المیزان (جلد ۵). ترجمه محمد باقر موسوی. قم. دفتر انتشارات اسلامی (وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم).

عطار نیشابوری. ۱۳۷۳٫ منطق الطیر. هفت وادی عشق (وادی ششم، حیرت). تهران. انتشارات ماد.

فلامکی، محمد منصور. ۱۳۷۱٫ شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب. تهران. فضا. چاپ اول.

قائمی، فرزاد. ۱۳۸۶٫ «انواع و نمود‌های ادبیات آرمان‌شهری در ادبیات کلاسیک فارسی». فصلنامۀ تخصصی ادبیات فارسی. دانشگاه ادبیات فارسی. شماره۱۵و۱۶٫

کربن، هانری. ۱۳۶۱٫ ملا صدرا. ترجمۀ ذبیح‌الله منصوری. تهران.جاویدان.

گولپینارلی، عبدالباقی. ۱۳۶۳٫ مولانا جلال‌الدین. ترجمۀ توفیق سبحانی. تهران. مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی. چاپ اول.

لبیب‌زاده، راضیه و حمزه‌نژاد، مهدی و خان‌محمدی، محمد علی. ۱۳۹۰٫ بررسی تأثیر ایده‌های معنوی در شکل باغ؛ مطالعۀ موردی باغ پاسارگاد از دورۀ هخامنشی و باغ فین از دورۀ اسلامی. باغ نظر. شماره۱۹٫

ملاصدرا، ۱۳۷۸، اسفار، سفر اول، مرحله ششم، ترجمه محمد خواجوی، تهران، انتشارات مولی.

میر شکرایی،محمد. ۱۳۸۰٫ انسان و آب در ایران پژوهش مردم شناختی. تهران. گنجینه ملی آب ایران. چاپ اول

وثیق، بهزاد و پورجعفر، محمدرضا. ۱۳۸۷٫ «بررسی حکمت عناصر منظر در بهشت قرآنی با تأکید بر سورۀ مبارکه الرحمن». فصلنامۀ تخصصی پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآنی. شماره۱٫