نقدی بر هرمنوتیک به‌عنوان روشی برای فهم متون دینی و روانشناسی
سعید موسوی‌پو
استادیار دکترای تخصصی روانشناسی
سعید فخاری
استادیار دکترای تخصصی الهیات
چکیده
هرمنوتیک را هنر تفسیر متن دانسته‌اند و روش هرمنوتیکی می‌تواند روشی برای فهم و تفسیر هر متنی از جمله متون دینی و علمی باشد. در نوشته حاضر به روش‌های هرمنوتیکی به لحاظ سیر تاریخی و کاربردی (هرمنوتیک متنی و فلسفی) پرداخته شده و از جهت دسترسی به ذهنیت مؤلف و معنای متن به دو نوع شیوه تفسیر دستوری و روان‌شناختی (فنی) اشاره شده است. همچنین با توصیف دیدگاه امثال شلایرماخر[۱]، دیلتای[۲]، هایدگر[۳] و گادامر[۴]رویکرد هرمنوتیکی آن‌ها نقد و بررسی شد؛ همان‌گونه که به نگاه امثال ویگوتسکی و آزوبل درباره رفتار و ویژگی‌های انسان به‌عنوان یک متن پژوهشی پرداخته شد. همچنین از مسائل مورد توجه در حوزه هرمنوتیک، تفاوت «تأویل یا تفسیر قرآن کریم» با سایر متون حتی با متن کتاب مقدس است. اندیشمندان علوم قرآنی و نیز مفسران در سامان‌دادن بحث تأویل قرآن کریم و روشمندکردن آن سهم بسزایی داشته‌اند؛ از جمله اینکه برای تفسیر و تأویل قرآن ضوابط و معیارهایی وجود دارد تا مفسر را یاری رساند تا در ورطه تفسیر به رأی نیفتد. اما می‌توان گفت محدودیت‌هایی چون تفسیر به رأی و نسبی‌گرایی هم در تفسیر متون دینی و هم علمی از جمله در حوزه تعلیم و تربیت و مباحث روان‌شناختی وجود دارد.
هدف این پژوهش «نگاهی نقادانه به هرمنوتیک به‌عنوان روشی برای فهم متون دینی و روانشناسی» است. به این منظور با بررسی برخی منابع و متون مرتبط با موضوع و با روش توصیفی-تحلیلی، نوشته حاضر به دنبال پاسخی برای پرسش‌های زیر است:
۱- با توجه به متون روانشناسی و حوزه تعلیم و تربیت، اگر مجموعه زندگی انسان به مثابه «متنی» است با قابلیت تفسیر، این تفسیر چگونه و با چه ویژگی‌هایی امکان‌پذیر است؟
۲- آیا از روش هرمنوتیک می‌توان به‌عنوان روش تحقیق و پژوهش در مطالعات دینی بهره برد؟
۳- محدودیت‌ها و کاستی‌های روش هرمنوتیک در رویکردهای دوگانه دینی و روانشناسی کدام است؟
کلیدواژه‌ها: متون دینی، روانشناسی، فهم، هرمنوتیک، تفسیر، تأویل.
[۱]– Schleiermacher.
[۲]– Diltey.
[۳]– Heidegger.
[۴]– Gadamer.
منابع
- اتکینسون، ریتا ال و همکاران. ۱۳۸۵٫ زمینه روانشناسی هیلگارد (ترجمه محمدنقی براهنی و همکاران). تهران: رشد (تاریخ انتشار به زبان اصلی، ۲۰۰۰).
- بانکی، فرزین، رته، فریدریش کارل. ۱۳۷۸٫ مقدمه‌ای بر روش‌های تحقیق در تعلیم و تربیت. (ترجمه احمدعلی حیدری و حسین میرلوحی). تهران: پژوهشکده تعلیم و تربیت.
- پورحسن، قاسم. ۱۳۸۴٫ هرمنوتیک تطبیقی «بررسی همانندی فلسفه تأویل در اسلام و غرب». تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- حسنی، سیدحمیدرضا. ۱۳۸۳٫ هرمنوتیک علوم انسانی «درآمدی بر هرمنوتیک ویلهلم دیلتای». فصلنامه انجمن معارف اسلامی ایران. شماره اول. صص ۱۲۰-۱۰۳٫
- رهبری، مهدی. ۱۳۸۵٫ هرمنوتیک و سیاست (مروری بر نتایج سیاسی هرمنوتیک فلسفی هانس گئورگ گادامر). تهران. کویر.
- سبحانی، جعفر. ۱۳۸۵٫ هرمنوتیک. قم. مؤسسه امام صادق (ع). چاپ دوم.
- ستاری، علی ۱۳۸۰٫ هرمنوتیک و تعلیم و تربیت. فصلنامه تعلیم و تربیت (آموزش و پرورش). شماره ۶۸، صص ۱۲۲-۱۰۳٫
- سیف، علی‌اکبر. ۱۳۸۹٫ روانشناسی پرورشی نوین (روانشناسی یادگیری و آموزش). تهران: دوران. ویرایش ششم.
- سیوطی، جلال‌الدین. ۱۳۸۰٫ الاتقان فی علوم القرآن. تحقیق ابراهیم. محمد. ابوالفضل. تهران. فخرالدین. ج ۲٫ صص ۱۷۸-۱۸۱٫
- فی، برایان. ۱۳۸۳٫ پارادایم‌شناسی علوم انسانی. (ترجمه مرتضی مردی‌ها). تهران. پژوهشکده مطالعات راهبرد (تاریخ انتشار به زبان اصلی، ۱۹۹۶).
- کچویان، حسین و شاریخ، صباح الدین. ۱۳۸۲٫ هرمنوتیک و اسلام. مجله بازتاب اندیشه. شماره ۴۸، ص ۴۱-۳۸٫
- متقی‌فر، سعید. ۱۳۸۹٫ روش هرمنوتیکی. مجله بازتاب اندیشه. شماره ۴٫٫
- مجتهد شبستری، محمد. ۱۳۷۹٫ هرمنوتیک. کتاب و سنت. تهران. طرح نو. چهارم.
- مسعودی، جهانگیر. ۱۳۸۶٫ هرمنوتیک به مثابه روش تحقیق در علوم دینی. فصلنامه پژوهش‌‌های فلسفی- کلامی. سال هشتم. شماره سوم و چهارم. صص ۵۷-۲۵٫
- معرفت، محمدهادی. ۱۳۸۳٫ التفسیر و المفسرون. ج اول. مشهد. دانشگاه علوم اسلامی رضوی. دوم.
- ـــــــــــــــــــ. ۱۳۸۵٫ تفسیر و مفسران، ج اول. قم. مؤسسه فرهنگی تمهید. سوم.
- ـــــــــــــــــــ. ۱۳۷۸٫ علوم قرآنی. قم. مؤسسه فرهنگی تمهید. اول.
- واعظی، احمد. ۱۳۸۳٫ ساحت‌های معناپژوهی. فصلنامه حوزه و دانشگاه. شماره ۳۹، ص ۶۹٫
