ملاحظات روش‌شناختی در دانش اجتماعی مسلمین (با تأکید بر رویکردهای علم‌شناسی ابن خلدون)
عضو هیئت علمی گروه جامعه‌شناسی دانشگاه خوارزمی. شهر تهران . ایران
چکیده
موضوع روش در حوزه‌های مختلف علمی برای نظام‌های اجتماعی و آموزشی موضوعی مهم است. این اهمیت از‌آن‌رو است که تولید و باز‌تولید دانش مرهون روش‌شناسی دانش است و روش‌شناسی دانش نیز مرهون موضوع دانش است و ریشه در تلقیات و ادراکات وجود‌شناختی و معرفت‌شناسانه از علم و منابع شناخت دارد. علم‌بودن یک علم مرهون انسجام مسائل و انسجام مسائل در گرو عاملی وحدت‌آفرین است و بیشتر حکما این عامل را موضوع علم می‌دانند. همچنین، موضوع علم را ملاک طبقه‌بندی مسائل یک علم و معیار تمایز، تقدم و تأخر، تداخل و اشتراک علوم تلقی کرده‌اند.
بدین منظور، این مقاله پس از مرور رویکردهای چهارگانه علم‌شناسی مسلمین، به این مهم پرداخته است و به‌ویژه پس از طرح رویکرد چهارم موسوم به «رئوس ثمانیه» (هشتگانه)، که متضمن شناختی اجمالی از یک علم خاص (مثلاً علم عمران یا دانش اجتماعی) است، امکان این بررسی، عملی‌تر شده و با استفاده از یکی از اقسام رئوس ثمانیه، که «انحای تعلیمیه» است، امکان ورود خاص به مسائل روش‌شناختی مسلمین فراهم شده و با طرح آن، مشخصاً به بررسی این مطلب پرداخته شده که آیا ارتباط روش با موضوع و مسئله مورد توجه قرار گرفته است یا خیر؟ فقدان ارتباط موضوع و مسئله با روش در دانش اجتماعی و به‌ویژه در آرای ابن خلدون، به‌طور عمده تابعی از مشکل جدایی شناخت عقلی از نقلی در مقام «نظریه شناخت» و نقص رویکرد معرفت‌شناسانه به عقل و نقل در جایگاه منبع شناخت به‌عنوان منبع منسجم و متحد و تبیین سازوکار ارتباطی آنها (در مقام روش شناخت) است. به‌نظر می‌رسد دلیل دیگر آن، عدم تفکیک یا تدقیق و ایضاح تعریف علم، عوارض ذاتی علم و مسائل علم از یکدیگر باشد که به‌نوبه خود، مشکل و گرفتاری «دور» را پدید می‌آورد. شاید ابن سینا برای رهایی از همین مشکل دور، ملاک واسطه در حمل را جهت تمایز عرضی ذاتی از غریب مطرح کرده و محمول بی‌واسطه را عرضی ذاتی می‌داند.
کلیدواژه‌ها: روش‌شناسی، دانش اجتماعی مسلمین، شناخت عقلی و شناخت نقلی، ابن خلدون، معرفت‌شناسی.
کتابنامه
ابراهیمی دینانی، غلامحسین. ۱۳۸۲ ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام. ج ۳٫ تهران. طرح نو.
ابن ازرق، شمس الدین. ۱۹۷۷م. بدائع السلک فی طبائع الملک. تحقیق علی سامی النشار. بغداد. منشورات وزارۀ الاعلام.
ابن خلدون، عبد الرحمان. بیتا. مقدمه ابن خلدون. ترجمه محمد پروین گنابادی. تهران. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن رشد، عبد الرحمن. ۱۴۰۵ق. شرح البرهان لارسطو و تلخیص البرهان. کویت. السلسله التراثیه.
ابن سینا، حسین. ۱۴۰۵٫ الشفاء. قم. چاپ ابراهیم مذکور. مؤسسه الجامعیه للدراسات الاسلامیه.
ــــــــــــــــ. ۱۴۰۵٫ منطق المشرقیین و القصیده المزدوجه فی المنطق. قم. منشورات مکتبه آیۀ الله المرعشی النجفی.
تهانوی، مولوی محمد. ۱۸۶۲م. کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، کلکته. بینا.
الجابری، محمد عابد. ۱۹۹۴٫ فکر ابن خلدون العصبیه والدوله. بیروت. مشنورات مرکز دراسات الوحده العربیه. طبعه السادسه.
رازی، فخرالدین. ۱۳۲۳ق. جامع العلوم. مظفری. بمبئی. بی نا.
رازی، فخرالدین. ۱۳۷۳ش. شرح العیون الحکمه. ترجمه احمد حجازی و احمد السقا. تهران. منشورات مؤسسه صادق.
ساوی، زین الدین عمر. بیتا. البصائر النصیریه فی علم المنطق. ترجمه محمد عبده. مصر. المطبه الکبری الامیریه.
قطب الدین شیرازی ،محمود. ۱۳۲۰ش. دره التاج لغره الدباج. به کوشش محمد مشکوه. تهران. انتشارات حکمت.
صدر المتألهین شیرازی، صدرالدین محمد. ۱۳۱۳ ه. شرح الهدایه الاثیریه. بی جا. بینا.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۶۳٫ مفاتیح الغیب. علی النوری و محمد خواجوی.تهران. مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ. بیتا. الالهیات من الشفاء (مع تعلیقات صدر المتألهین(. قم. انتشارات بیدار.
طوسی، نصیرالدین. بی تا. رساله اقسام الحکمه. بینا. بی‌جا.
طوسی، نصیرالدین. اساس الاقتباس. ۱۳۵۵ش. به کوشش مدرس رضوی. تهران. دانشگاه تهران.
علیزاده، عبدالرضا؛ اژدری‌زاده،حسین؛کافی،مجید ۱۳۹۰٫ جامعه‌شناسی معرفت. زیر نظر محمد توکل. تهران. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ چهارم.
غزالی، محمد ابن احمد. بیتا. معیار العلم فی فن المنطق. بیروت. دارالاندلس.
فارابی، ابونصر. بیتا. إحصاء العلوم. ترجمه حسین خدیو جم. ۱۳۴۸٫ تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
فرامرز قراملکی، احد. ۱۳۷۸٫ هندسه معرفتی کلام جدید. تهران. مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
کیانی فرید، مریم. ۱۳۸۰ ش. «رئوس ثمانیه علوم با تأکید بر انحاء تعلیمیه». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده الهیات دانشگاه تهران.
کیانی فرید، مریم. ۱۳۹۰٫ «طبقه‌بندی در تاریخ». ماهنامه سوره. آذر و دی ماه. شمارۀ دوره ۵۵-۵۴٫
مطهری، مرتضی. ۱۳۶۶٫ مقالات فلسفی. ج ۲٫ تهران. انتشارات حکمت.
مفتونی، نادیا. ۱۳۸۹٫ «ساختار منطقی مسائل و موضوع علم نزد ارسطو، فارابی، ابن سینا و ابن رشد». حکمت سینوی (مشکوه النور). سال چهاردهم. بهار و تابستان ۱۳۸۹٫
