مقدمهای بر نظریۀ بانکداری اسلامی
محمد اسماعیل توسلی (نویسندۀ مسئول). استادیار دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی. تهران. ایران.
محمد مهدی مجاهدی مؤخر. استادیار دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی. تهران. ایران.
m_mojahedi2004@yahoo.com
مرتضی خورسندی. استادیار دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی. تهران. ایران.
mkhorsandi57@yahoo.com
چکیده
دو ویژگی اصلی بانکداری ربوی یکی انواع قراردادهای بدهی با نرخ بهره‌های ثابت و با تضمین اصل سرمایه و دیگری خلق پول اعتباری است. قانون پولی و بانکی سال ۶۲ و اصلاحات پیشنهادی اخیر فقط به ویژگی ربوی بانک‌ها و بدون‌ربا کردن آن در قالب عقود مشروع و متنوع کردن آن‌ها برای تأمین اغراض سپرده‌گذار و متقاضی تسهیلات در بخش تجهیز و تخصیص منابع پرداخته‌اند و خلق پول اعتباری بانک‌ها مغفول و یا حق مسلم آن‌ها فرض شده است. این درحالی است که آن ویژگی که بانک را بانک می‌کند همین خلق پول اعتباری است. افزون بر مسئلۀ خلق پول اعتباری پرسشی مطرح است مبنی براینکه آیا بانکداری کنونی و اصلاحات اخیر، که ادعا می‌شود نه‌تنها بدون‌ربا بلکه اسلامی است، تا چه اندازه واقعیت دارد؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان خواهد داد، به‌خاطر حضور ربا و شبهۀ ربا از مسیرهای مختلف در بانکداری کنونی ایران، قانون بانکداری بدون‌ربای سال ۶۲ و اصلاحات پیشنهادی اخیر در گام اول حرکت به‌سوی بانکداری اسلامی یعنی بازداشتن مردم از ارتکاب ربای آشکار است. با همۀ تلاش‌های انجام‌شده هنوز نتوانسته‌ایم گام لازم دوم را که بدون‌ربا کردن نظام بانکی است تکمیل کنیم و تا ورود به گام سوم، یعنی بانکداری اسلامی، راهی طولانی درپیش داریم. بانکداری اسلامی شاخصه‌هایی دارد که هر ترتیب قانونگذاری و نهادسازی باید از پس احراز و تأمین آن شاخصه‌ها برآید.
کلیدواژه‌ها:
بانکداری ربوی، بانکداری بدون‌ربا، بانکداری اسلامی.
کتابنامه
قرآن کریم. مترجم حسین انصاریان. ۱۳۹۳٫ تهران: سازمان دار القرآن الکریم، نشر تلاوت.
احمدی، محمد حسین؛ حسینی، سید محمد. ۱۳۹۲٫ راه‌های شرعی سپرده‌گذاری در بانک‌ها. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
امام خمینی، سید روح‌الله. ۱۳۷۸٫ کتاب البیع. جلد ۲٫ تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
بخش فرهنگی جامعۀ مدرسین حوزۀ علیمۀ قم. ۱۳۸۶٫ ربا: پیشینۀ تاریخی ربا، ربا در قرآن و سنت، انواع ربا و فرار از ربا. قم: بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم).
توسلی، محمد اسماعیل. ۱۳۹۴٫ تحلیل ماهیت پول و بنیآن‌های اعمال سیاست پولی در اقتصاد اسلامی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ـــــــــــــــ. ۱۳۹۷٫ «آیا خلق پول اعتباری بانک‌ها «اکل مال به باطل» است؟»، خبرگزاری ایکنا، ۲۹ بهمن ۱۳۹۷، کد خبر: ۳۷۹۱۰۹۳ [https://iqna.ir/fa/news/3791093]
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۹۳الف. «پیام آیت‌الله جوادی آملی به همایش اقتصاد مقاومتی از منظر دین». خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)منطقه قم، ۱۸/۰۲/۱۳۹۳٫ [https://www.isna.ir/news/93021812342]
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۹۳ب. «تفاوتهای توسعه کوثری با توسعه تکاثری از نگاه اسلام». ۲۰/۰۷/۱۳۹۳٫ رجا نیوز. [www.rajanews.com/news/190183]
الحرالعاملی، شیخ محمد حسن. بی‌تا. وسائلالشیعه الی تحصیل مسائلالشریعه. بیروت: دار احیاءالتراث العربی.
حسینی دولت‌آبادی، مهدی. ۱۳۹۵٫ «ماهیت بانک و دلالت‌های آن برای بانکداری اسلامی». دوفصلنامۀ مطالعات اقتصاد اسلامی. سال هشتم. شمارۀ دوم (پیاپی ۱۶). بهار و تابستان. صص ۱۹۸-۱۷۳٫
خاندوزی، سید احسان. ۱۳۹۷٫ «هم‌اکنون ۸۵ درصد ارزش سپرده‌های بانکی متعلق به ۵/۲ درصد سپرده‌گذاران است» خبرگزاری تابناک، کد خبر: ۸۱۷۴۸۶، تاریخ انتشار: ۲۷ تیر ۱۳۹۷.
[https://www.tabnak.ir/fa/news/817486]
خبرگذاری دانشجو. ۱۳۹۵٫ «۵۴ درصد درآمدهای یک بانک از جریمه دیرکرد!». کد خبر: ۵۸۶۶۳۷، تاریخ انتشار: ۲ اسفند ۱۳۹۷٫
https://snn.ir/fa/news/586637/%DB%B5%DB%B4-%D8%AF%D8%B1%D8%B5%D8%AF-%D8%AF%D8%B1%D8%A2%D9%85%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DB%8C%DA%A9-%D8%A8%D8%A7%D9%86%DA%A9-%D8%A7%D8%B2-%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D9%85%D9%87-%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DA%A9%D8%B1%D8%AF
دفتر همکاری حوزه و دانشگاه. ۱۳۷۴٫ پول در اقتصاد اسلامی. تهران: سمت.
روحانی، سید علی؛ بنی طبا، سید مهدی. ۱۳۹۵٫ آسیب‌شناسی نظام بانکی: ۷٫ نظارت شرعی بانک مرکزی. تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
روحانی، سیدعلی؛ کمیجانی، اکبر؛ ابریشمی، حمید. ۱۳۹۷٫ «ماهیت بانک و فرایند خلق پول بانکی، نقد دیدگا‌ه‌های رایج و دلالت‌ها». دوفصلنامۀ جستارهای اقتصادی. بهار و تابستان. شمارۀ ۲۹٫ صص ۳۰-۱٫
شابرا، محمدعمر. ۱۹۹۲٫ «نحو نظام نقدی عادل». ترجمۀ سید محمد شکر. عمّان: دارالبشیر للنشر و التوزیع. عمان، اردن.
شفیعی مازندرانی، محمد. ۱۳۷۹٫ «وام و ربا در نگرش اسلامی». مشهد: آستان قدس رضوی.
شهنازی، روح‌اله؛ پناهی، مجتبی. ۱۳۹۵٫ «سنجش میزان صوری بودن قراردادهای تسهیلات بانکی: مطالعه موردی بانک ملت شیراز». مجلۀ اقتصاد و بانکداری اسلامی. سال پنجم. شمارۀ ۱۶٫ پاییز.
طباطبایی، سید محمد حسین. ۱۳۹۰ ق. المیزان فی تفسیر القرآن. ج ۲٫ بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
ـــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۷ق. المیزان فی تفسیر القرآن. ج ۸٫ قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعۀ مدرسین حوزه علمیۀ قم.
فریدمن، میلتون. ۱۳۷۵٫ اقتصاد مکتب پولی. ترجمۀ دکتر مهدی تقوی و دکتر حسن مدرکیان. تهران: مرکز آموزش مدیریت دولتی.
قانون پولی و بانکی کشور (مصوب ۱۳۵۱) ( با اصلاحات سال‌های بعد). تهران: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
القرطبی، ابوعبداللَّه محمد بن احمد الانصاری. ۱۹۸۵م. الجامع لاحکامالقرآن. بیروت: دار احیاءالتراثالعربی.
مبشری عارف ، محمد. ۱۳۹۸٫ «نگاهی دوباره به ابعاد شرعی خلق پول». پژوهشکدۀ پولی و بانکی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. ۰۲/۰۱/۱۳۹۸٫ کد:۲۹۴۳۲۰٫ https://www.mbri.ac.ir.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی .۱۳۹۷٫ «لایحۀ پیشنهادی قانون بانک مرکزی». به شماره و تاریخ ۹۷۰۴۳۱ (موجود نزد نویسنده مسئول).
مطهری، مرتضی. ۱۳۷۷٫ یادداشت‌های استاد مطهری. ج ۴٫ تهران: انتشارات صدرا.
معصومی‌نیا، علی. ۱۳۹۶٫ «صوری بودن ۸۵ درصد قراردادهای بانکی». ۰۴/۰۷/۱۳۹۶٫ خبرگزاری تسنیم. [/www.tasnimnews.com/fa/news/1396/07/04/1529545]
موسویان، سید عباس. ۱۳۹۶٫ «نشست بررسی مشروعیت خلق پول اعتباری در نظام بانکی»، دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی. باز نشر: ۱۲ / ۱۲ / ۱۳۹۶٫ خبرگزاری فارس. گروه اقتصاد.
[https://www.farsnews.ir/news/13961211000868]
موسویان، سید عباس. ۱۳۸۶٫ «نقد و بررسی قانون عملیات بانکی بدون‌ربا و پیشنهاد قانون جایگزین». فصلنامۀ علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی. سال هفتم. شمارۀ ۲۵٫
موسویان، سید عباس؛ میسمی، حسین. ۱۳۹۳٫ بانکداری اسلامی (مبانی نظری ـ تجارب عملی). تهران: پژوهشکدۀ پولی و بانکی.
موسویان، سید عباس؛ میثمی، حسین. ۱۳۹۶٫ بانکداری اسلامی (بانکداری مرکزی اسلامی و سیاستگذاری پولی و ارزی). تهران: پژوهشکدۀ پولی و بانکی.
نظرپور، محمد نقی؛ موسویان، سید عباس. ۱۳۹۳٫ بانکداری بدون‌ربا از نظریه تا تجربه. قم: دانشگاه مفید.
النووی، یحیی بن شرف. بی‌تا. المجموع شرح المهذّب. ج ۶، باب ۱۰، کتابالزکاه، بابالزکاه الذهب والفضّه. بیروت: دارالفکر.
