دکتر محمدجواد مهدوی‌نژاد

استادیار دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

الهه ایمانی

کارشناس ارشد، پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

بعد از ظهور اسلام، این دین از نظر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بر جامعه­ها تاثیر گذاشت. هنر نیز تحت تاثیر این دین در این جامعه­ها دچار تغییر و تحولاتی شد و با نام جدید هنر اسلامی شناخته شد. هنر اسلامی همان­گونه که از نام آن بر می­آید بعد از ظهور اسلام (در سده هفتم میلادی) در دوره­های تاریخی مختلف و در مناطق جغرافیایی مختلف ظهور و نشو و نمو کرد. محققان زیادی در مطالعات خود به معرفی این هنر در دوره­های تاریخی مختلف و ارایه تعریفی از آن پرداخته­اند و با ارایه مثال­های تقریباً یکسان تئوری و تعریف­های متنوعی در این زمینه ارایه داده­اند. مروری بر تجزیه­ و تحلیل­های انجام شده تاکنون، درباره هنر اسلامی و تعریف چیستی آن از مقدمات تحقق یک برنامه عملی، برای دستیابی به یک هنر فاخر و متعالی در روزگار معاصر است زیرا که هنر بر جامعه­ها و انسان­ها بسیار تاثیر گذار است.

با بررسی دستاوردهای محققان در این زمینه هشت دیدگاه و گرایش باز شناسی شده است: هنر سرزمین­های اسلامی، هنر مسلمانان، هنر برگرفته از نصوص دینی، هنر هندسی و انتزاعی، هنر مقدس، هنر با محتوای دینی، هنر اسلامی شامل همه موارد فوق. این مقاله ضمن تحلیل نظریه­های ارایه شده در زمینه هنر اسلامی، با روش استدلال منطقی با استفاده از تکنیک­های توصیفی- تحلیلی به تبیین موفقیت­ها و عدم موفقیت­های هر یک از آنها در حوزه چیستی هنر اسلامی پرداخته است. دستاوردهای پژوهش نشان دهنده آن است که هر چند تعریف­ها و نظریه­های ارایه شده تا حد قابل قبولی توانسته­اند چیستی هنر اسلامی را به نمایش بگذارند، لیکن تفاوت میان تعریف­های ارایه شده و مفهوم هنر اسلامی جدی است و اغلب آنها از جامعیت و مانعیت لازم برخوردار نیستند، هر چند تا حد قابل قبولی آنها را توضیح می­دهند.

کلید واژگان: هنر، هنر اسلامی، محتوای دینی، هنر مقدس

منابع و مآخذ

• قرآن مجید

1. کتاب مقدس: عهد عتیق و عهد جدید، ترجمه فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرین، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۸۰
2. آزاد بخت، مجید، درک عمومی هنر ۲، انتشارات کانون فرهنگی آموزش، تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۷
3. اتینگهاوزن، ریچارد والگ گرابر، هنر و معماری اسلامی، ترجمه یعقوب آژند، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ *در متن به این شکل آدرس داده شده است (آژند، ۱۳۷۸،۱۰)مطالب یاد شده در متن از یعقوب آژند در مقدمه کتاب نقل شده است.
4. الصایغ، سمیر، الفن الاسلامی، بیروت، دارالمفرقه، ۱۹۸۸٫(به نقل از دکتر زهره کاظمی(زهرا رهنورد)
5. برند، باربارا، هنر اسلامی، ترجمه مهناز شایسته­فر، انتشارات موسسه مطالعات هنر اسلامی، تهران، چاپ اول،۱۳۸۳
6. بورکهارت، تیتوس، هنراسلامی، زبان و بیان، ترجمه مسعود رجب­نیا، انتشارات سروش، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۵
7. بورکهارت، تیتوس، هنر مقدس، ترجمه جلال ستاری، انتشارات سروش، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۶
8. بورکهارت، تیتوس، ارزش­های جاویدان هنر اسلامی، ترجمه حسین نصر، مجموعه مقالات هنر معنوی، تدوین علی تاجدینی، نشر مطالعات دینی هنر، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۶
9. پاکباز، رویین (۱)، دایره المعارف هنر، انتشارات فرهنگ معاصر، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۸۵
10. پاکباز، رویین(۲)، نقاشی ایران: از دیروز تا امروز، انتشارات زرین و سیمین، تهران، ۱۳۸۵
11. پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۴
12. پینگ، لیوجی، معماری اسلامی در چین، ترجمه مریم خرم، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، بهار ۱۳۷۳
13. دوری، کارل، جی، هنر اسلامی، ترجمه رضا بصیری، انتشارات یساولی-فرهنگسرا، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۸
14. رهنورد، زهرا، حکمت هنر اسلامی، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول، بهار ۱۳۷۴
15. سوسور، فردینال­دو، دوره زبانشناسی عمومی، ترجمه کورش صفوی، انتشارات هرمس، تهران، ۱۳۷۸
16. کونل، ارنست، هنر اسلامی، ترجمه هوشنگ طاهری، انتشارات توس،تهران، ۱۳۵۵
17. کیانی، محمد یوسف، تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، تهران، چاپ اول،  بهار ۱۳۷۴
18. گیدیون، زیگفرید، فضا،زمان،معماری، ترجمه منوچهر مزینی، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران،  ۱۳۸۳
19. مهدوی­نژاد، محمدجواد، هنر اسلامی در چالش مفاهیم  معاصر و افق­های جدید، مجله هنرهای زیبا، شماره ۱۲، زمستان۱۳۸۱
20. نصر، حسین، هنر و معنویت اسلامی، ترجمه رحیم قاسمیان، نشر دفتر مطالعات دینی هنر، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۵
21. نقی­زاده، محمد، ویژگی­ها و مبانی زیبایی شناسی در هنر اسلامی، نامه فرهنگستان علوم، شماره ۲، بهار ۱۳۸۲
22. وایه، گاستون(۱۳۶۳)، هنر اسلامی در سده­های نخستین، ترجمه رحمان ساوجی، چاپ اول، چاپ مسطح چاپ­خانه گیلان
23. هسپرز، جان، اسکراتن، راجر(۱۳۷۹)، فلسفه هنر و زیبایی شناسی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، موسسه انتشارات دانشگاه
24. هیلمن براند، رابرت(۱۳۷۷)، معماری اسلامی، ترجمه ایرج اعتصام،،تهران، چاپ اول،  شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری

منابع لاتین

1. Arnold Sir Thomas (walker), Painting in Islam, Oxford University Press, oxford, 1928/R.1965.

1. Atasoy, Nurban, And Afif Babnassi Michel Rogers, The Art of Islam, nesco(text)-Flammarion (publications),1990.
2. Aston, Elaine, and George Savora, Theatre as Sign-System: A Semiotics of Text and Performance, Routledge Press London, 1991.
3. Dictionnaire Encyclopediqe QUILLET, Raoun Mortier Libraire Aristide Quillet, Paris, 1965.
4. Eliad, Mircea; Encyclopedia of Religion; V.6, New York, MacMillan Publishing, 1987.
5. Encoclopedia of  World Art, Vol.VII, McGraw-Hill Book Company, England, London, New York, Toronto, 1963.
6. Graber, Oleg, The Fromation of Islam Art, Yale University, Press, New Haven and London, Paris, 1973.
7. Grand Larousse Encyclopedique, Vol.6, Auge Gillon, Endix Vilumes, Librairie Larousse, Paris, 1962.
8. Hoag, JohnD, Islamic Architecture, by Academy Editions, Faber and Faber/ Elacta Publishers, London, 1979.
9. Kosh, Ebba, Mujhal Architecture, outline of its History and Development 1526-1858, Prestel publication, 1991.
10. Pinder, Ralph, Wilson, Studies in The Islamic Art, The Pinder press, London, 1985.
11. Talbot rice, David, Islam Art, Thomes and Hudson Press (H&D), London, 1986.