دکتر عباس کشاورز­شکری[۱]

دکتر زاهد غفاری­هشجین[۲]

مهدی جمشیدی[۳]

[۱]. استادیار  علوم سیاسی در دانشگاه شاهد

[۲]. استادیار  علوم سیاسی در دانشگاه شاهد

[۳]. کارشناس­ارشد جامعه­شناسی انقلاب اسلامی از دانشگاه شاهد و پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده:

هدف اصلی این مقاله، عرضه­ی بیانی ساختاریافته و تحلیلی از «معرفت­شناسی اجتماعی» در تفکر علامه مطهری است که در حقیقت، سازنده­ی مبادی و مبانی فلسفی «جامعه­شناسی اسلامی» است. برای دستیابی به این مقصود، تبیین جامعه­شناختی ایشان از «انقلاب اسلامی» به مثابه یک واقعیت اجتماعی، مبنا و مرجع انگاشته شده است. از میان مباحث مربوط به بحث معرفت­شناسی اجتماعی، سه مقوله­ی بنیادی مورد مطالعه قرار گرفته است: «واقع­نمایی معرفت اجتماعی»، «روش­های معرفت­ اجتماعی» و «تعمیم معرفت اجتماعی».

در بخش واقع­نمایی معرفت اجتماعی، مشخص شد که از نظر علامه مطهری، امکان دستیابی به معرفت اجتماعی «مطابق با واقع» وجود دارد، ولی از آن جا که پاره­هایی از جامعه­شناسی، دربردارنده­ی معرفت تجربی است و معرفت تجربی نیز ذاتاً، غیریقینی و حداکثر ظنّی است؛ یافته­های محقق اجتماعی، جنبه­ی «احتمالی» و «غیرقطعی» به خود می­گیرد. در بخش روش­های معرفت­ اجتماعی به این نتیجه دست یافتیم که آیت­الله شهید، در مقام شناخت پدیده­های اجتماعی، ضمن رد و ابطال «تجربه­گرایی»، به «تکثرگرایی روش­شناختی» روی آورده و از روش­های مختلف «تجربی»، «ذهنی- عقلی» و «نقلی» بهره برده است. سرانجام، در بخش سوم این مقاله درباره­ی دامنه­ی تعمیم معرفت اجتماعی در اندیشه­ی جامعه­شناختی علامه مطهری، این مطلب را بیان کردیم که ایشان برخلاف نظریه­پردازان کلاسیک علوم اجتماعی، بر این باور نبوده که همه­ی گزاره­های اجتماعی را می­توان «عام» و «جهانشمول» تلقی نمود، بلکه اغلب این گزاره­ها، «میان­دامنه» هستند.

واژگان کلیدی:

علوم اجتماعی، ایدئولوژی، ارزش، معرفت ­شناسی اجتماعی، تجربه­ گرایی، تکثرگرایی روش ­شناختی، واقع­ نمایی، نسبی­ گرایی معرفتی، تعمیم.

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره پنجاهم فصلنامه ذهن منتشر شده است.

منابع:

آرون، ریمون. (١٣٨١).  مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه شناسی. ترجمه باقر پرهام. تهران: علمی و فرهنگی.

اچ ترنر، جاناتان. (١٣٨٢).  ساخت نظریه جامعه شناختی. ترجمه عبدالعلی لهسائی زاده. شیراز: نوید.

اف. چالمرز، آلن. (١٣٨٧).  چیستی علم: درآمدی بر مکاتب علم شناسی فلسفی. ترجمه سعید زیبا کلام. تهران: سمت.

باقری، خسرو. (١٣٨٧).  هویت علم دینی: نگاهی معرفت شناختی به نسبت دین با علوم انسانی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بنتون، تد؛ کرایب، یان. (١٣٨۴).  فلسفه علوم اجتماعی: بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی. ترجمه شهناز مسمی پرست و محمود متحد. تهران: آگه.

تریگ، راجر. (١٣٨۴).  فهم علم اجتماعی. ترجمه شهناز مسمی پرست. تهران: نی.

تیلور، استلن. (١٣٨٨).  علوم اجتماعی و انقلاب ها. ترجمه علی مرشدی زاد. تهران: دانشگاه شاهد.

دلانتی، گرارد. (١٣٨۴). علم اجتماعی: فراسوی تعبیرگرایی و واقع گرایی. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.

ریتزر، جورج. (١٣٨٠).  نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: علمی.

شجاعی زند، علی رضا. (١٣٨٢).  برهه انقلابی در ایران. تهران: عروج.

_____________.(١٣٨٣). «اندیشه اجتماعی، دانش جامعه شناختی». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم. سال دوازدهم. شماره ۴۴. بهار. صص١-٣٧.

ــــــــــــــــــــــــــــ . ( ١٣٨٣).  تکاپوهای دین سیاسی: جستارهایی در جامعه شناسی سیاسی ایران. تهران: باز.

فرانکفورد، چاوا؛ نچمیاس، دیوید. (١٣٨١). روش های پژوهش در علوم اجتماعی. ترجمه فاضل لاریجانی و رضا فاضلی. تهران: سروش.

کاف، ای.سی.؛ شاروک، دبلیو.دبلیو.؛ فرانسیس، دی. دبلیو. (١٣٨٨). چشم اندازهایی در جامعه شناسی. ترجمه بهزاد احمدی و امید قادرزاده. تهران: کویر.

کرایب، یان.(١٣٨۶).  نظریه اجتماعی مدرن: از پارسونز تا هابرماس. ترجمه عباس مخبر. تهران: آگه.

کوزر، لیوئیس. (۱۳۸۰).  زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: علمی.

لیتل، دانیل. (١٣٨۶). تبیین در علوم اجتماعی: درآمدی بر فلسفه علم الاجتماع. ترجمه عبدالکریم سروش. تهران: صراط.

ــــــــــــــــــ . ( ١٣٨۶الف). بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــ ؛ طباطبایی، سید محمد حسین.(١٣٨۶ب). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد دوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــ . (١٣٨۶پ). فلسفه تاریخ. جلد سوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــ (١٣٨۶ت) علل گرایش به مادیگری. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .( ١٣٨٧ الف). آینده انقلاب اسلامی ایران. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .(١٣٨٧ب). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: جهان بینی توحیدی. جلد دوم. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .( ١٣٨٧پ). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: وحی و نبوت. جلد سوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــ .(١٣٨٧ت). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: انسان در قرآن. جلد چهارم. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ .( ١٣٨٧ث). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: جامعه و تاریخ. جلد پنجم. تهران:    صدرا .

ـــــــــــــــ .(١٣٨٧ج). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: زندگی جاوید یا حیات اخروی. جلد ششم. تهران: صدرا.

ــــــــــــــــ ؛ طباطبایی، سید محمد حسین.(١٣٨٧چ). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد اول. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(١٣٨٧ح). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد سوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(١٣٨٧خ). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد چهارم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ .(١٣٨٧د). اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد پنجم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ . (١٣٨٧ذ). فلسفه تاریخ. جلد اول. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٧ر). فلسفه تاریخ. جلد دوم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٧ز). فلسفه تاریخ. جلد چهارم. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٧ژ). قیام و انقلاب مهدی (عج) از دیدگاه فلسفه تاریخ. تهران: صدرا.

ـــــــــــــــــ .(١٣٨٨). مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی: انسان و ایمان. جلد اول. تهران: صدرا..

مک نیل، پاتریک.(١٣٧٨). روش های تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: آگاه.