مبانی احقاق حقوق شهروندی در نهج‌البلاغه
عبدالرضا پاکشیر،
استادیار بخش شهرسازی دانشگاه شیراز
سپیده برزگر،
دانشآموختۀ برنامهریزی شهری، دانشگاه شیراز
چکیده
امروزه مفهوم شهروندی و اهمیت نقش آن در تحقق پذیری جامعۀ فعال مدنی به یکی از موضوعات بااهمیت در تمامی حوزه های علوم انسانی تبدیل شده است. با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، قانون اساسی کشور بر مبنای قوانین اسلامی بازنگری شد و اصول این قانون، در تعامل مناسبی با شهروندی قرار گرفت. با توجه به ماهیت و سابقۀ حکومت جمهوری در ایران و اهمیت موضوع حقوق شهروندی طی چند سال گذشته، مایۀ سعادت است که برای احقاق حق شهروندی از الگوهای الهی ـ اسلامی استفاده شود. حقوق شهروندی در اسلام، یکی از اساسی ترین حقوق و تلاشهای سراسر زندگی پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع)، برای حفظ، حمایت و نظارت بر احقاق حقوق افراد بوده است. یکی از کاملترین منابع موجود در باب حقوق شهروندی و افتخار جاودان آئین تشیع، کتاب پُربار نهج‌البلاغه است. این پژوهش با هدف بررسی مبانی احقاق حقوق شهروندی از منظر نهج البلاغه، و با مداقه در این کتاب ارزشمند، انجام شده است. با تحقق امامت حضرت علی (ع)، معیار شهروندی مد نظر پیامبر اسلام (ص) (اصل تقوی)، در جامعه حکم فرما شد. توصیه های آن حضرت در باب حقوق شهروندی در نهج البلاغه، معیاری متقن برای جامعۀ امروز به شمار میآید. در جامعۀ شهروندگرایِ مورد تأکید حضرت علی، مسئولیت و پاسخگویی ارزش است؛ حکومت نوعی امانت در دست مردم و حاکمان بوده و راز ماندگاری آن، احقاق حقوق طرفین است. برخلاف پیش شرط های مادی شهروندی در غرب، حضرت امیر (ع) حقوق شهروندی را بر مبنای نگرشی انسان مدارانه و بشردوستانه حکمفرما و با تأکید بر وحدت، انصاف، مسئولیت پذیری، قانونمداری، مهرورزی و مشارکت آگاهانۀ مردم، محقق فرمود.
کلیدواژه‌‌ها: اسلام، نهج البلاغه، حقوق شهروندی، احقاق حق شهروند، قانون اساسی.
کتاب‌نامه
قرآن کریم.
آل نجف، عبدالکریم و فضائلی، مصطفی. ۱۳۷۶٫ «ابعاد جهانی نظریۀ سیاسی اسلام (قسمت دوم)» مجلۀ حکومت اسلامی. شماره۴٫
ابن‌تراب، مریم. ۱۳۸۵٫ «حقوق شهروندی از دیدگاه حضرت علی (ع)». فقه و حقوق خانواده. شمارۀ ۴۱ و ۴۲٫
احمدی طباطبایی، سید محمدرضا. ۱۳۸۸٫ «حقوق شهروندی با تأکید بر قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران». فصلنامۀ خط اول. شمارۀ ۸٫
بندرچی، محمدرضا. ۱۳۸۳٫ «حقوق شهروندی در حقوق اساسی ایران (قسمت اول)». دادرسی. شمارۀ ۴۶٫
پژوهنده، محمد حسین. ۱۳۷۷٫ «نظامشهر: در قلمرو اندیشۀ بشری». اندیشۀ حوزه. شمارۀ ۱۴٫
پیران، پرویز. ۱۳۷۰٫ «دیدگاههای نظری در جامعه‌شناسی شهر و شهرنشینی مکتب «وبری»: تأکید بر عوامل سیاسی، قدرت، سازمان و مدیریت اجتماعی». اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی. شماره۴۹ و۵۰٫
تبرک، غلامرضا. ۱۳۹۰٫ «حقوق شهروندی از دیدگاه حضرت علی(ع)». پرتال نشریه داخلی قوه قضاییه. فروردین ۱۳۹۰٫ به نشانی http://www.maavanews.ir/tabid/38/ctl/Edit/mid/384/ (دستیابی در آبان ۱۳۹۱).
ترنر، برایان. ۱۳۸۶٫ «مفهوم شهروندی». دادگستری. شماره۵۸٫
توحیدفام، محمّد. ۱۳۸۲٫ «بازاندیشی دربارۀ دولت و دموکراسی در آغاز سدۀ بیست‌ویکم». اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی. شماره ۱۹۵و ۱۹۶٫
توسلی، غلامعباس. ۱۳۸۲٫ «در جستجوی سیاست اجتماعی در اسلام». رفاه اجتماعی. شمارۀ ۱۰٫
توکلی، فرحناز. ۱۳۸۱٫ «هویت شهروندی: حقوق و تکالیف». شهرداریها. سال چهارم. دورۀ ۴٫ مسلسل ۴۴٫
جلالی، غلامرضا. ۱۳۷۷٫ «مبانی مشترک حقوقی جامعۀ مدنی و نبوی». اندیشۀ حوزه. شمارۀ ۱۴٫
حبیبی، ضامن‌علی. ۱۳۸۶٫ «مرزهای دولت نبوی». حکومت اسلامی. شماره۴۳٫
حسینیفر، محمد ابراهیم. ۱۳۸۸٫ «حقوق شهروندی در مکتب حقوقی اسلام». پایگاه اینترنتی مدیریار. http://www.modiryar.com/index-management/government/civic/3089-1388-10-09-04-59-27.html (دستیابی در مهر ۱۳۹۰).
حشمت‌زاده، محمد باقر. ۱۳۸۵٫ «ویژگیهای جامعه‌شناسی سیاسی ایران». زمانه. شمارۀ ۵۳ و ۵۴٫
خانی، محمد. ۱۳۸۷٫ «مسئولیت مدنی دولت». وکالت. شمارۀ ۳۵ و ۳۶٫
ربانی، رسول و حقیقتیان، منصور و اسماعیلی، محمد. ۱۳۸۵٫ «بررسی عوامل اجتماعی، فرهنگی و میزان آگاهی افراد از حقوق شهروندی (شهر اصفهان در سال ۱۳۸۴)». فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر. شمارۀ ۱٫
رحیم‌پور ازغدی، حسن. ۱۳۸۵٫ «منشور حکومت دینی در نهج‌البلاغه». اندیشۀ حوزه. شمارۀ ۶۱ و ۶۲٫
روسو، دومینیک. ۱۳۸۳٫ «آزادی سیاسی و حق رأی در فرانسه». حقوق اساسی. شماره۲٫
سراقی، عیسی و ساکی، لیلا و ابوالفتحی، داریوش و ملکی، حسین. ۱۳۸۹٫ «بررسی و تحلیل حقوق شهروندی و تأثیر آن بر روند شهرنشینی در دوران معاصر». همایش منطقهای شهر، شهروند و مدیریت شهری. ملایر. دانشگاه آزاد اسلامی واحد ملایر.
شیانی، ملیحه. ۱۳۸۱٫ «مباحث بنیادی، شهروندی و رفاه اجتماعی». رفاه اجتماعی. شمارۀ ۴٫
ـــــــ، ـــــ. ۱۳۸۴٫ «فقر، محرومیت و شهروندی در ایران». رفاه اجتماعی. شمارۀ ۱۸٫
صارمی، علی. ۱۳۹۲٫ «مبانی حقوق شهروندی: حقوق سیاسی و حقوق مدنی». برگرفته از پایگاه اینترنتی به نشانی http://mardomsalari.com/template1/News.aspx?NID=183996 (دستیابی در بهمن ۱۳۹۲).
صفایی‌پور، مسعود و ملایی، سجاد و آدینهوند، علی‌اصغر. ۱۳۹۰٫ «مفهوم شهروندی: چالشها و موانع قانونی پیش‌ِرو در ایران». سمینار رسانه و آموزش شهروندی. تهران. ادارۀ کل آموزش‌های شهروندی شهرداری تهران.
عاملی، سعیدرضا. ۱۳۸۰٫ «تعامل جهانی شدن، شهروندی و دین». نامۀ علوم اجتماعی. شمارۀ ۱۸٫
عباسی شلقی، مجید. ۱۳۸۳٫ «تحول نظری مفهوم حقوق بشر و جایگاه آن در روابط بینالملل». اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره ۲۰۱ و ۲۰۲٫
عربی‌فر، مهدیه. ۱۳۸۹٫ «مفهوم حقوق شهروندی در نهج‌البلاغه». معرفت. شمارۀ ۱۵۳٫
علیخانی، علی‌اکبر. ۱۳۷۹٫ «امام علی (ع) و اصلاحات سیاسی. کتاب نقد. شماره ۱۶٫
فاطمینیا، سیاوش. ۱۳۸۶٫ «فرهنگ شهروندی: محصول و محمل حاکمیت خوب، سازمان کارآ و شهروند فعال». فصلنامۀ رفاه اجتماعی. شماره۲۶٫
فلاحزاده، علیمحمد. ۱۳۸۶٫ «نسبت حقوق شهروندی و حقوق بشر». دادگستری. شماره ۵۸٫
قانون برنامۀ چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران. ۱۳۸۳٫ برگرفته از سایت دادخواه به نشانی http://www.dadkhahi.net/law/hoghoogh/h_edari_estekhdami/ghanoon_barbameh_4.htm. (دستیابی در فرورودین ۱۳۹۲).
کاظمی، سید علی. ۱۳۸۶٫ «موانع و چالش‌های تدوین لایحۀ حمایت از حقوق شهروندی در ایران». دادگستری. شماره ۵۸٫
لغتنامۀ دهخدا. ۱۳۹۰٫ http://www.loghatnaameh.org. (دستیابی در فرورودین ۱۳۹۲).
مجتهدزاده، پیروز. ۱۳۸۴٫ «مرز در بینش سیاسی و شیوۀ حکومتی ایران باستان». اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی شماره ۲۱۵ و ۲۱۶٫
مشیرزاده، حمیرا. ۱۳۷۸٫ «تجدد و زمینهسازی ظهور جنبشهای اجتماعی در غرب». دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران). شماره ۴۶٫
ناظرزاده کرمانی، فرناز. ۱۳۷۶٫ «نگاهی به تاریخ تکوین پولیس یونانی و جایگاه و اهمیت آن در فلسفۀ سیاسی افلاطون». نامۀ فلسفه. شماره ۲٫
نجاتی حسینی، سید محمود. ۱۳۸۰٫ «جامعۀ مدرن، شهروندی و مشارکت». مدیریت شهری. شماره ۳٫
نهج‌البلاغه. پایگاه اطلاعرسانی دفتر حضرت آیتالله مکارم شیرازی به نشانی اینترنتی http://makarem.ir/nahjolbalaghe
نیکرو، زهرا. ۱۳۹۲٫ «گفتاری پیرامون شهروند». روزنامۀ شهرآرا. مورخ ۲۸ آذر ۱۳۹۲٫ صفحۀ ۱۴٫
Cornell Law School. 2011. Cornell Law School. Accessed December 2011. http://www.lawschool.cornell.edu/.
Evans, D. 2011. “Consuming Conventions: Sustainable Consumption, Ecological Citizenship and the Worlds of Worth”. Journal of Rural Studies. No27.
McEwan, C. 2005. “New Spaces of Citizenship? Rethinking Gendered Participation and Empowerment in South Africa.” Political Geography 25: 969-991.
Official Foreign Policy Statements. 2012. France Diplomatie. Retrieved Feburary 2012. From http://www.diplomatie.gouv.fr/en/
Rubagumya, C. M. & Afitska, O. & Clegg, J. & Kiliku, P. 2011. “A three-tier citizenship: Can the state in Tanzania Guarantee Linguistic Human Rights?” International Journal of Educational Development. Vol 31, No 1.
Wearing, M. 2011. “Strengthening Youth Citizenship and Social Inclusion Practice — The Australian case: towards Rights Based and Inclusive Practice in Services for Marginalized Young People”. Children and Youth Services Review. No 33.
