مبانی ابتناء علوم انسانی بر متون دینی
علی نصیری
دانشیار دانشگاه علم و صنعت ایران.
چکیده
به آن دسته از دستاوردهای علمی «علوم انسانی» اطلاق می گردد که با بهره گرفتن از چهار روش: وحی، عقل، شهود و تجربه در زمینه ماهیت انسان، کارکرد و نیازهای او به عنوان موجودی عقلانی و الهی در عرصه فردی و اجتماعی قابل اصطیاد است و می تواند زمینه رشد، تعالی و کمال معنوی و اخلاقی در دنیا و سعادت او در جهان آخرت را فراهم سازد. از سویی دیگر، به رغم آن که یکی از مهم ترین عرصه های اهتمام دین ارایه نظرگاه های مبنایی و راهبردی در زمینه علوم انسانی است، اندیشه های سکولار و غیر دینی بر بسیاری از سطوح آن حاکم شده و منظومه ای از علوم انسانی ارایه کرده اند که منحصراً بر روش تجربه و مشاهده در زمینه ماهیت انسان، کارکرد و نیازهای او به عنوان حیوانی تکامل یافته مبتنی بوده و تنها می تواند زمینه رفاه، آسایش و بهره مندی بیشتر او از لذایذ دنیوی را فراهم آورد. با این نگاه انسان تا سطح حیوانی تکامل یافته و نیازهای وجودی او تا سطح نیازهای مادی و این دنیایی تنزل داده شده است. نگارنده در این مقاله با بررسی دیدگاه های مختلف در تعریف علم، سه تعریف رایج در باره انسان را مورد بررسی قرار داده است که عبارتند از: ۱٫ حیوان ناطق؛ ۲٫ حیّ متاله؛ ۳٫ حیوان تکامل یافته. آن گاه دو تعریف دینی و غیر دینی از علوم انسانی را ارایه کرده و سه شاخصه از شاخصه های علوم انسانی غیر دینی را برشمرده است که عبارتند از: ۱٫ بی اعتنایی به مقوله متافیریک؛ ۲٫ فروپاشی ارزش های اخلاقی؛ ۳٫ جدا انگاری علوم انسانی از عرصه دین. آن گاه ضمن اشاره به چهار دیدگاه رایج در تبیین رابطه علوم با دین که مورد تاکید اندیش ورانی همچون ایان باربور است، دو دلیل عمده مبنی بر ضرورت ابتناء علوم انسانی بر متون دینی را مورد واکاوی قرار داده است که عبارتند از: ۱٫ تعریف جامع از انسان در متون دینی؛ ۲٫ شمول گستره دین نسبت به علوم انسانی. نگارنده در این مقاله در کنار توصیف وضعیت کنونی علوم انسانی، در نگاه تحلیلی و انتقادی بر این مدعا پای فشرده که این دست از علوم به خاطر انحصار روش خود بر تجربه و حسّ، از مسیر بایسته خود خارج شده و ساختاری مادی از انسان، جهان و زیست بوم انسانی ارایه کرده است و با توجه به امکان برگرفتگی علوم انسانی از متون دینی و تصویر جامعی که دین در این عرصه ارایه می کند، باید علوم انسانی را به جایگاه اصلی خود بازگرداند و ساختار آن را با الهام از آموزه های دینی سامان داد.
کلیدواژه ها: علوم انسانی، انسان، متافیزیک، جامعیت دین، رابطه علوم انسانی با دین.
کتابنامه
- آیر، آلفرد جولز، زبان، حقیقت و منطق، ترجمه منوچهر بزرگمهر، تهران، دانشگاه صنعتی شریف، ۱۳۵۶٫
- آلوسی ، سید محمود ، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت ، دارالفکر، بی‌تا.
- ابن سینا، الشفاء ، تحقیق: قنواتی، سعید زاید، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۶۳٫
- ابن منظور ، محمد بن مکرم ، لسان العرب ، بیروت ، دار احیاء التراث العربی ، چاپ سوم ، بی تا .
- احمد بن حنبل، مسند احمد بن حنبل ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲٫
- باربور، ایان، علم و دین، ایان بار بور ؛ ترجمه بهاء الدین خرمشاهى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، ۱۳۷۴٫
- پترسون، مایکل ؛و همکاران، ۱۳۸۳،عقل و اعتقاد دینی ،ترجمه: احمد نراقی و ابراهیم سلطانی ، تهران ، طرح نو ، چاپ چهارم.
- تونی، دیویس، اومانیسم، ترجمه عباس مخبر، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۸٫
- جوادی آملی، عبد الله، تفسیر انسان به انسان، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ چهارم، ۱۳۸۷٫
- چالمرز، آلن اف، چیستی علم، ترجمه سعید زیبا کلام، سمت، چاپ سوم، ۱۳۸۱٫
- حجاج قشیری، محمد بن مسلم، الجامع الصحیح (صحیح مسلم ) ، بیروت، دار الفکر، بی تا .
- حقیری، ابو الفضل (مترجم) ، علم و الاهیات، تهران، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۸۵٫
- خسرو پناه، عبد الحسین، جریان شناسی فکری معاصر ایران، موسسه حکمت نوین اسلامی، ۱۳۸۹٫
- رجبی، محمود، انسان شناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۵٫
- شریعتمداری ، علی ، فلسفه ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، چاپ پنجم ، ۱۳۷۳٫
- شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، لواقح الانوار القدسیه فی بیان العهود المحمدیه، سوریه، دار اقرا ، ۱۴۲۵٫
- صدرالمتالهین شیرازی، محمد‌بن ابراهیم، الحکمه المتعالیه فی الاسفارالاربعه، قم، مکتبه المصطفوی، بی‌تا.
- طباطبایى، سید محمد حسین، المیزان فى تفسیر القرآن، قم ، انتشارات جامعه مدرسین، بىتا.
- طباطبایی، سید محمد حسین ، نهایه الحکمه، قم، موسسه النشر الاسلامی، بی تا.
- طبرسى، امین الاسلام، مجمع البیان فى علوم القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، بى تا.
- طبری، ابن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵٫
- عاملی، الانتصار، بیروت، دار السیره، ۱۴۲۲٫
- غزالى، ابو حامد، محمد بن محمد، جواهر القرآن، سنگى، بىتا.
- غزالی، ابوحامد محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، حلب، دارالوعی، ۱۴۱۹٫
- فیض کاشانى، محمد محسن، تفسیر الصافى، بیروت، مؤسّسه الاعمى للمطبوعات، ۱۴۰۲٫
- قاضی عیاض ، ابو الفضل ، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی ، بیروت ، دار الفکر ، ۱۴۰۹ .
- قزوینى ، محمد بن یزید ، سنن ابن ماجه ، بیروت ، دارالکتب العلمیه ، ۱۴۲۳٫
- متقی هندی، علی‌بن حسان الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹٫
- مصباح یزدى، محمد تقی ، آموزش فلسفه، ، تهران، مرکز چاپ ونشر سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ چهارم ، ۱۳۷۰٫
- مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری ، تهران ، انتشارات صدرا ، چاپ دوم ، ۱۳۷۴
- مناوى، محمد بن عبد الرؤوف، فیض‌القدیر شرح الجامع الصغیر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵٫
- نووى، یحیى بن شرف، المنهاج فى شرح صحیح مسلم بن الحجّاج، بیروت، دار القلم،۱۴۰۷٫
- همتی، همایون (ترجمه) ، فیریک، فلسفه و الاهیات، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۶٫
