لذت‌بری سعادت‌نگر براساس منابع اسلامی در کاهش نشانگان افسردگی: ساخت و امکان‌سنجی طرح‌نمای درمانی
مهدی عباسی
استادیار گروه روانشناسی اسلامی، پژوهشگاه قرآن و حدیث. قم. ایران.
ym.abbasi@gmail.com
مسعود جان‌بزرگی
استاد گروه روانشناسی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم. ایران.
psychjan@gmail.com
رحیم نارویی نصرتی
استادیار گروه روانشناسی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. قم. ایران.
rnarooei@yahoo.com
چکیده
پژوهش حاضر با هدف ساخت و امکان‌سنجی طرح‌نمای درمانی مبتنی‌بر لذت‌بری سعادت‌نگر براساس منابع اسلامی در کاهش نشانگان افسردگی انجام شده است. بدین منظور، براساس مدل مفهومی لذت‌بری سعادت‌نگر برمبنای منابع اسلامی، اهداف، تکنیک‌ها و صورت‌بندی طرح‌نمای درمانی طراحی و روایی محتوای آن بررسی و سپس کارآمدی آن در کاهش نشانگان افسردگی بررسی شده است. این طرح با هدف تحقیق و توسعۀ اهداف عملیاتی طرح‌نمای درمان و تکنیک‌های آن، مبتنی‌بر لذت‌بری سعادت‌نگر اسلامی، طراحی و روایی محتوای آن با پرسش از میزان مناسب‌بودن اهداف عملیاتی و تکنیک‌ها برای کاهش نشانگان افسردگی براساس نظر کارشناسان بررسی شده است. در بررسی کارآمدی طرح‌نمای درمانی از یک طرح آزمایشی تک‌آزمودنی با خط پایۀ چندگانه و نمونۀ سه‌نفره استفاده شد. یافته‌های این پژوهش، براساس مدل مفهومی لذت‌بری سعادت‌نگر اسلامی، اهداف عملیاتی، تکنیک‌ها و صورت‌بندی طرح‌نمای درمانی برای کاهش نشانگان افسردگی در ده گام به‌دست آمد. روایی محتوای طرح‌نما نیز برای تمامی راهبردها، اهداف عملیاتی و تکنیک‌ها در اظهارنظر نُه کارشناس تأیید شد. در طرح آزمایشی تک‌آزمودنی، یافته‌ها نشان داد هر سه مراجع با شروع مداخله روند کاهشی و رو‌به‌بهبودی را در مقیاس افسردگی همیلتون (۵۴ درصد) نشان دادند. میزان ۸۳ درصد دادۀ غیرهمپوش مربوط به تحلیل دیداری در مقیاس افسردگی بک برای مراجع سوم و مقدار ۶/۶۶ درصد برای مشارکت‌کنندۀ اول و دوم نشان داد که مداخلۀ طراحی‌شده از کارآمدی برخوردار است. بخش عمده‌ای از تغییرات به‌وجود‌آمده در دورۀ پیگیری یک‌ماهه و سه‌ماهه ادامه پیدا کرد. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که طرح‌نمای درمانی مبتنی‌بر مدل لذت‌بری سعادت‌نگر اسلامی یک روش درمانی است که در کاهش نشانگان افسردگی تأثیر دارد.
کلیدواژه‌ها:
طرح‌نمای درمانی، لذت‌بری، سعادت‌نگری، منابع اسلامی، امکان‌سنجی، افسردگی.
کتابنامه
قرآن کریم. ۱۳۸۰٫ ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی. قم: مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه‌السلام.
برقی، احمدبن محمدبن خالد. ۱۳۷۱٫ المحاسن. قم: دارالکتب الإسلامیه.
پسندیده، عباس. ۱۳۹۲٫ الگوی اسلامی شادکامی. قم: مؤسسۀ علمی فرهنگی دارالحدیث.
حرانی، ابن شعبه حسن‌بن علی. ۱۴۰۴٫ تحف العقول. تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین.
دیلمى، حسن بن محمد. ۱۴۰۸٫ أعلام الدین فی صفات المؤمنین. تحقیق/ تصحیح مؤسسه آل البیت علیهم السلام. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.
ـــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۲٫ إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی). قم: الشریف الرضی.
سلیگمن، مارتین ای. پی. ۱۳۹۲٫ شکوفایی روانشناسی مثبت‌گرا، درک جدیدی از نظریۀ شادکامی و بهزیستی. ترجمه امیر کامکار و سکینه هژبریان. تهران: روان.
سیف، علی‌اکبر. ۱۳۹۰٫ ساختن ابزارهای اندازه‌گیری متغیرهای پژوهشی در روانشناسی و علوم تربیتی. تهران: نشر دیدار.
صالحی، مبین؛ عباسی، مهدی. ۱۳۸۸٫ «بهزیستی از دیدگاه دین و روانشناسی (نقد و بررسی)». مجلۀ روانشناسی و دین. شمارۀ ۶٫ صص ۲۴۶-۱۸۹٫
الصدوق، محمدبن علی‌بن بابویه. ۱۳۶۲٫ الخصال. تحقیق/ تصحیح على اکبر غفاری. قم: جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۳٫ معانی الأخبار. تحقیق/ تصحیح على اکبر غفاری. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۶٫ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. قم: دارالشریف الرضی للنشر.
طوسى، محمدبن الحسن. ۱۴۱۴٫ الأمالی (للطوسی). تحقیق و تصحیح مؤسسه البعثه. قم: دار الثقافه.
عباسی، مهدی؛ نارویی، رحیم؛ جان‌بزرگی، مسعود؛ قریشی، سید کامران. ۱۳۹۷٫ «مؤلفه‌های لذت‌بری سعادت‌نگر براساس منابع اسلامی؛ تدوین یک مدل مفهومی». پژوهشنامۀ سبک زندگی. شمارۀ ۲٫ صص ۱۶۱-۱۲۷٫
غرایی، بنفشه؛ مهریار، امیرهوشنگ؛ مهرابی، فریدون. ۱۳۷۹٫ «سبک‌های اسنادی در بیماران مبتلا به اضطراب و افسردگی». مجلۀ روان‌پزشکی و روانشناسی بالینی. شمارۀ ۲۰٫ صص ۴۲-۳۷٫
فتحی آشتیانی، علی. ۱۳۹۳٫ آزمون‌های روان‌شناختی، ارزشیابی شخصیت و سلامت روانی. تهران: بعثت.
کلینی، محمدبن یعقوب‌بن اسحاق. ۱۴۰۷٫ الکافی. تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مخبر، نغمه؛ آذرپژوه، محمودرضا؛ اصغری‌پور، نگار. ۱۳۹۲٫ «تأثیر درمان با سیتالوپرام بر افسردگی و وضعیت شناختی بیماران مبتلا به سکتۀ مغزی». مجلۀ دانشگاه علوم پزشکی سبزوار. شمارۀ ۲۰٫ صص. ۶۱۶-۶۱۴٫
مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۸۸٫ اخلاق در قرآن ۲ (مشکات: مجموعه آثار حضرت آیه الله مصباح)، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله.
نوفرستی، اعظم. ۱۳۹۴٫ «توسعه، امکان‌پذیری و نتایج مقدماتی روان‌درمانی مثبت‌گرای مبتنی‌بر خیرباوری در افراد دارای افسردگی غیربالینی؛ مطالعۀ تک‌آزمودنی خط پایۀ چندگانه». پایان‌نامۀ دکتری تخصصی. تهران: دانشگاه شاهد.
یعقوبی، حمید. ۱۳۸۷٫ «غربال‌گری اختلالات روانی: جایگاه آزمون‌ها و نحوۀ تعیین نمرۀ برش و اعتباریابی». فصلنامۀ سلامت روان. شمارۀ ۱٫ صص. ۵۱-۳۹٫
Abdel-Khalek, A. M. 2014. “Religiosity and Well-Being in a Muslim Context“. In: Kim-Prieto, C. (Ed.). Religion and Spirituality Across Cultures. New Jersey. Springer.
Ali, S. R., Liu, W. M. and Humedian, M. 2004. “Islam 101: Understanding the religion and therapy implications“. Journal of Professional Psychology: Research and Practice. 35. PP. 635- 642.
Al-Mateen, C. S. and Afzal, A. 2004. “The Muslim child, adolescent, and family“. Child Adolescent Psychiatric Clinics of North America. 13. pp. 183–۲۰۰٫
Alresheed, F., Hott, B. L., & Bano, C. 2013. “Single Subject Research: A Synthesis of Analytic Methods“. Journal of Special Education Apprenticeship. Vol. 2. No. 1.
American Psychiatric Association. 2013. Diagnostic and Statistical Manual Of Mental Disorders. Fifth Edition. Washington DC: American Psychiatric Publishing.
Bannink, F. 2012. Practicing Positive CBT, From Reducing Distress to Building Success. London: Wiley Blackwell.
Barlow, D. H. & Hersen, M. 1984. Single Case Experimental Designs: Strategies for Studying Behavior Change. Boston: Allyn And Bacon.
Beck, A. T., Steer, R. A., & Carbin, M. G. 1988. “Psychometric properties of the Beck Depression Inventory: Twenty-five years of evaluation“. Clinical psychology review. Vol. 8. No. 1. PP. 77-100.
Bryant, F. B. and Veroff, J. 2007. Savoring: A New Model of Positive Experience. Mahwah, NJ. Lawrence Erlbaum Associates.
Chambless, D. L., Baker, M. J., Baucom, D. H., Beutler, L. E., Calhoun, K. S., Crits-Christoph, P., & Woody, S. R. 1998. “Update on empirically validated therapies, II“. The Clinical Psychologist. 51. Pp. 3-16.
Cozby, P. C. 2012. Methods in behavioral research. Mc Graw- Hill Primis.
Csikszentmihalyi, M. 1990. Flow, The Psychology of Optimal Experience. New York: Harper Collins.
Deci, E. L. & Ryan, R. M. 2008. “Hedonia, Eudaimonia, And Well-Being: An Introduction“. Journal of Happiness Studies. 9. PP. 1–۱۱٫
Dimidjian, S., Hollon, S. D., Dobson, K. S., Schmaling, K. B., Kohlenberg, R. J., Addis, M. E., et al. 2006. “Randomized trial of behavioral activation, cognitive therapy, and antidepressant medication in the acute treatment of adults with major depression“. Journal of Consulting and Clinical Psychology. 74 (4). PP. 658–۶۷۰٫
Farooqi, Y. N. 2006. “Understanding Islamic perspective of mental health and psychotherapy“. Journal of Psychology in Africa. 1. PP. 101–۱۱۱٫
Fava, G. 1999. “Well-being therapy: Conceptual and technical issues“. Psychotherapy and Psychosomatics. 68. PP. 171-179.
Fava, G. A. & Ruini, C. 2003. “Development and characteristics of a well-being enhancing psychotherapeutic strategy: Well-being therapy“. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry. 34. PP. 45-63.
Fava, G. A., Rafanelli, C., Grandi, S., Conti, S., & Belluardo, P. 1998. “Prevention of recurrent depression with cognitive behavioral therapy: preliminary findings“. Arch Gen Psychiatry. 55(9). PP. 816-820.
Fordyce, M. W. 1977. “Development of a program to increase personal happiness“. Journal of Counseling Psychology. 24. PP. 511-520.
Fordyce, M. W. 1983. A program to increase happiness: Further studies. Journal of Counseling Psychology, 30: pp. 483–۴۹۸٫
Fredrickson, B. L., Joiner T. 2002. “Positive emotions trigger upward spirals toward emotional well-being“. Psychol Sci. 13. PP. 172–۱۷۵٫
Fredrickson, B. L., & Branigan, C. 2005. “Positive emotions broaden the scope of attention and thought‐action repertoires“. Cognition & emotion. 19(3). PP. 313-332.
Fredrickson, B. L., & Levenson, R. W. 1998. “Positive emotions speed recovery from the cardiovascular sequelae of negative emotions“. Cognition & emotion. 12(2). PP. 191- 220.
Gallo, K. P., Comer, J. S. & Barlow, D. H. 2013. “Single-Case Experimental Designs and Small Pilot Trial Designs“. In: Jonathan S. C. & Philip C. K. (Eds.). The Oxford handbook of research strategies for clinical psychology. (Pp. 24-39). Oxford University.
Hefferon, K. & Boniwell, I. 2011. “Positive Psychology, Theory, Research and Application, London“: Open University Press.
Huta, V. & Ryan, R. M. 2010. “Pursuing Pleasure or Virtue: The Differential and Overlapping Well-Being Benefits of Hedonic and Eudaimonic Motives“. Journal of Happiness Studies. 11. PP. 735–۷۶۲٫
Jackson-Koku, G. 2016. “Beck Depression Inventory“. Occupational Medicine. 66 (2). PP. 174-175.
Koenig, H. G., Larson, D. B. and Larson, S. S. 2001. “Religion and coping with serious medical illness“. The Annals of pharmacotherapy. 35. PP. 352-359.
Lane, J. D., Gast, D. L. 2014. “Visual analysis in single case experimental design studies: Brief review and guidelines“. Neuropsychological Rehabilitation. 24 (3-4). PP. 445-463.
Lyubomirsky, S. 2001. “Why are some people happier than others? The role of cognitive and motivational processes in well-being“. American psychologist. 56 (3). PP. 239-249.
Lyubomirsky, S., Sheldon, K. M., & Schkade, D. 2005. “Pursuing happiness: The architecture of sustainable change“. Review of general psychology. 9 (2). PP.111-131
Maddux, J. E. & Winstead, B. A. 2008. Psychopathology, Foundations for a Contemporary Understanding. New York: Taylor & Francis Group.
Magyar-Moe, J. L. 2009. Therapist’s Guide to Positive Psychological Intervention. New York: Elsevier.
Maj, M. & Sartorius, N. 2002. Depressive Disorders. London: John Wiley & Sons Ltd.
Miller-Perrin, C. and Mancuso, E. K. 2014. Faith from a Positive Psychology Perspective. New York: Springer.
Moeenizadeh, M. and Salagame, K. K. K. 2010. Well-being therapy (WBT) for depression. International Journal of Psychological Studies, 2(1), 107.
Nada, E. 2007. “Perceptions of mental health problems in Islam: A textual and experimental analysis“. PhD thesis, University of Western Australia, Perth.
Pargament, K. I., Tarakeshwar, N., Ellison, C. G. and Wulff, K. M. 2001. “Religious Coping Among The Religious: The Relationship Between Religious Coping and Well-Being in a National Sample of Presbyterian Clergy, Elders, and Members“. J Scientific Study of Religion. 40. PP. 497-513.
Polit, D. F.; Beck, C. T. 2006. “The Content Validity Index: Are You Sure You Know What’s Being Reported? Critique and Recommendations“. in: Research in Nursing & Health. Vol. 29. PP. 489–۴۹۷٫
Seligman M. E. P., Rashid T. & Parks A. C. 2006. “Positive Psychotherapy“, In: N. B. Anderson (ed.). American Psychologist. 61 (8). PP. 774-788.
Seligman, M. & Csikszentmihalyi, M. 2000. “Positive psychology, an introduction“. American Psychologist. 55 (1). PP. 5-14.
Seligman, M. 2002. “Authentic Happiness: Using the New Positive Psychology to Realize your Potential for Lasting Fulfilling“. New York: Free Press.
Seligman, M. E. 2011. Flourish: A visionary new understanding of happiness and well-being. Simon and Schuster.
Shultz, K. S.; Whitney, D. J. & Zickar, M. J. 2014. Measurement Theory in Action, Case Studies and Exercises. New York: Routledge.
Sidani, S., & Braden, C. J. 2011. Design, evaluation, and translation of nursing intervention. John Wiley & Sons.
Sin, N. L. and Lyubomirsky, S. 2009. “Enhancing wellbeing and alleviating depressive symptoms with positive psychology interventions: a practice-friendly meta-analysis“. Journal of Clinical Psychology. 65 (5). PP. 467–۸۷٫
Sin, N. L., Della Porta, M. D., & Lyubomirsky, S. O. N. J. A. 2011. “Tailoring positive psychology interventions to treat depressed individuals“. Applied positive psychology: Improving everyday life, health, schools, work, and society. PP. 79-96.
Tugade, M. M., & Fredrickson, B. L. 2004. “Resilient individuals use positive emotions to bounce back from negative emotional experiences“. Journal of personality and social psychology. 86 (2). Pp. 320-333.
Wolery, M., & Harris, S. R. 1982. Interpreting results of single-subject research designs. Physical Therapy, 62: pp. 445–۴۵۲٫
