علم دینی از منظر واقع‌‌گرایی انتقادی
سید محمد تقی موحد ابطحی
دکتری فلسفه علم و فناوری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران. ایران.
چکیده
در دهه‌‌های گذشته در بحث از امکان یا امتناع علم دینی، از دیدگاه‌های مختلف فلسفۀ علمی (اثبات‌‌گرایی، ابطال‌‌گرایی پوپری، برنامۀ پژوهش علمی لاکاتوشی، پارادایم علم کوهنی وغیره) بهره گرفته شده است، اما تاکنون دربارۀ قابلیت‌‌های واقع‌‌گرایی انتقادی در حمایت از ایدۀ علم دینی کار چندانی انجام نشده است و پژوهش‌های انجام‌شده نیز به ابعاد مختلف ایدۀ علم دینی نپرداخته‌‌اند. در این مقاله پس از معرفی مختصر واقع‌‌گرایی انتقادی، به‌صورت متمایز «معناداری»، «امکان»، «ضرورت»، «مطلوبیت»، «چگونگی تولید» و «آینده» علم دینی از منظر واقع‌‌گرایی انتقادی بررسی می‌‌‌شود تا نشان داده شود این دستگاه فلسفی، که فلسفۀ علوم طبیعی، فلسفۀ علوم انسانی و فلسفۀ فراطبیعت را دربرمی‌‌گیرد، ظرفیت بالایی برای پشتیبانی از ایدۀ علم دینی دارد.
کلیدواژه‌‌ها:
علم دینی، واقع‌‌گرایی انتقادی، معناداری و امکان علم دینی، ضرورت و مطلوبیت علم دینی، چگونگی تولید علم دینی، آیندۀ علم دینی.
کتابنامه
اباذری، یوسف، ۱۳۸۲٫ «حل مسئله». نامه علوم اجتماعی، شماره ۲۱٫
افروغ، عماد. ۱۳۸۶ الف. «امکان جامعه‌شناسی دینی». محتواگرایی و تولید علم. تهران: سوره مهر.
ــــــــــــ.۱۳۸۶ب. «جایگاه مطلوب دانشگاه و آسیب‌های آن». محتواگرایی و تولید علم. تهران: سوره مهر.
ــــــــــــ. ۱۳۹۱٫ انقلاب اسلامی و مبانی بازتولید آن. تهران: سوره مهر.
ــــــــــــ. ۱۳۹۳٫ «دین و جامعه در چرخش زمانی معاصر؛ عصر بازگشت خدا». اسلام و مطالعات اجتماعی. سال دوم. شمارۀ ۳٫
ــــــــــــ. ۱۳۹۴٫ شرحی بر دیالکتیک روی بسکار. تهران: نشر علم.
باقری، خسرو. ۱۳۸۲٫ هویت علم دینی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بلیکی، نورمن. ۱۳۹۱٫ پارادایم‌های تحقیق در علوم انسانی. ترجمه، تدوین و تعلیق سید حمیدرضا حسنی؛ محمد تقی ایمان؛ سید مسعود ماجدی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بنتون، تد؛ کرایب، یان. ۱۳۸۴٫ فلسفۀ علوم اجتماعی. ترجمۀ شهناز مسمی پرست. تهران: آگه.
پایا، علی. ۱۳۸۶٫ «ملاحظاتی نقادانه دربارۀ دو مفهوم علم دینی و علم بومی». فصلنامۀ حکمت و فلسفه. سال سوم. شمارۀ ۱۱٫
حسنی، سید حمید رضا؛ علی‌پور، مهدی؛ موحد ابطحی، سید محمد تقی. ۱۳۹۰٫ علم دینی، دیدگاه‌ها و ملاحظات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ویراست دوم. چاپ پنجم.
زیباکلام، سعید، ۱۳۹۰٫ تعلقات و تقویم دینی علوم، علم دینی، دیدگاه‌ها و ملاحظات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. ویراست دوم. چاپ پنجم.
سایر، آندرو. ۱۳۸۵٫ روش در علوم اجتماعی، رویکرد رئالیستی. ترجمۀ عماد افروغ. تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سروش، عبدالکریم. ۱۳۸۹٫ «راز و ناز علوم انسانی». در http://www.drsoroush.com/Persian/By_DrSoroush/P-NWS-13890712-RazVaNazOloomEnsani.html
ـــــــــــــــــــ.۱۳۹۰٫ «اسلام و علوم اجتماعی؛ نقدی بر دینی‌کردن علم». مجموعه مقالات علم دینی، دیدگاه‌ها و ملاحظات. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
لک‌زایی، شریف. ۱۳۹۵٫ فلسفۀ سیاسی صدرالمتألهین. قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
عبدالکریمی، بیژن. ۱۳۹۱٫ «تأملاتی پیرامون نسبت الهیات و علوم انسانی». ارائه‌شده در همایش علم دینی در دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران؛ بازنشر در کتاب پایان تئولوژی، تهران: نقد فرهنگ.
موحد ابطحی، سید محمد تقی. ۱۳۸۸٫ «تحلیلی جامعه‌شناختی از علت تداوم رویکرد پوزیتیویستی به علم و عدم شکل‌گیری علم دینی در ایران». دو فصلنامۀ اسلام و علوم اجتماعی. شمارۀ ۲٫
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۹٫ «معرفی و نقد طبقه‌بندی‌های نظریه‌های علم دینی». مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. شمارۀ ۸۲٫
نجف‌پور، عزیز؛ گیتی‌پسند، فاطمه؛ خسروپناه، عبدالحسین. ۱۳۹۲٫ «از رئالیسم انتقادی تا علم دینی؛ بررسی و نقد آرای عماد افروغ در باب علم دینی». جستارهای فلسفۀ دین. سال دوم. شمارۀ ۲٫
نراقی، احمد. ۱۳۷۳٫ «عینیت در علم و رابطۀ آن با آموزه‌های دینی (آیات علم دینی ممکن است؟)». فصلنامه کیان. شمارۀ ۲۰٫
Bhaskar, Roy. 2000. From East to West: Odyssey of a Soul. London: Routledge.
ــــــــــــــــــ ۲۰۰۸٫ A Realist Theory of Science. London: Routledge.
- Archer, A. Collier and D. Porpora (eds) (2004) Transcendence: Critical Realism and God, Routledge. London.
Trigg, Roger .2007. Religion in Public Life: Must Faith Be Privatized? Oxford :Oxford University Press UK.
