سید علی علوی،

عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع)، alavi@isu.ac.ir

چکیده

دوران پربرکت حیات رسول گرامی اسلام(ص) را می‌توان به دو دوره تقسیم کرد، دوره پیش از هجرت که می‌توان این دوره را دوره تبشیر نام نهاد، در این دوره سه‌ساله رسول گرامی اسلام مردم را به‌صورت غیرعلنی به اسلام دعوت فرمود و در سال چهارم بعثت دعوت خویش را آشکار کرد و ده سال متوالی در موسم حج در «عُکاظ» و«مَجَنَّه» و «ذوالمجاز» و «مِنی» و «مکّه» و دیگر منازل حاجیان با آنان تماس می‌گرفت و با بیان رسالت خویش به هدایت مردم اهتمام می‌ورزید و از آنان می‌خواست تا او را یاری دهند. در راستای این تلاش مداوم، گروهی از مردم یثرب به رسالت او ایمان آوردند و در عقبه دوم رسول خدا از میان آنها نقبایی انتخاب فرمود و بدین‌نحو نخستین تشکیلات امت اسلامی پی‌ریزی شد؛ دوره دوم، دوره پس از هجرت به مدینه است. در این دوره خاتم‌النبیین، علاوه‌بر ایفای نقش نبوت، باانجام اقداماتی که در زمره شئونات رهبری سیاسی و در حیطه اختیارات حکومتی است، همچون پیامبران اولوالعزم پیشین به‌عنوان امام و رهبر امت با تشکیل حکومت اسلامی، زعامت سیاسی جامعه اسلامی را عهده‌دار شد. در آغاز ورود به مدینه‌ًْالنبی، مرکز حکومت اسلامی، دستور بنای مسجد کانون عبادت و محل تجمع مردم و مقر فرماندهی را صادر فرمود و برای ایجاد شهری امن برای مسلمانان در ابتدای ورود به مدینه، به‌منظور مصون‌داشتن شهر از خطر یهودیان اطراف مدینه قراردادِ عدم تعرض را با یهودیان منعقد فرمود و برای ایجاد وفاق و تعمیق مودت بین مهاجرین و انصار عقد اخوت بین این دو گروه جاری کرد. از آغاز سال دوم هجری پس از نزول آیه جهاد دستور تدارک گروه‌های رزمی برای دفاع از مدینه و انجام عملیات ایذایی برای تضعیف روحیه دشمن و تضییق قدرت اقتصادی تجار قریش را صادر فرمود که عاملان اصلی عملیات تهاجمی علیه مسلمانان بودند. آنچه نگارنده در این مختصر در‌پی تبیین آن است، یافتن پاسخی به این پرسش است که آیا رسول خدا، که قطعاً به‌دلیل ارتباط به منبع وحی، از پیامد بسیاری از حوادث به اذن الله مطلع می‌شد، و به وعده لایتخلف خداوند مبنی‌بر پیروزی محتوم اسلام بر کفر یقین داشت و از امدادهای الهی در موارد عدیده مطلع بود، در اجرای وظیفه رهبری و امامت امت و فرماندهی و سامان‌بخشی امور پیروان تنها به اخباری متکی بود که از‌طریق وحی دریافت می‌فرمود و در جنگ و صلح تنها در انتظار امدادهای الهی بود یا خود به‌عنوان یک رهبر از شیوه‌های متعارف رهبری همچون گردآوری اطلاعات، کنترل مکرر و تحلیل یافته‌های اطلاعاتی، حزم و احتیاط، عاقبت‌اندیشی، آمادگی و سرعت عمل، تفکر و تعقل، هوش و ذکاوت شخصی، تجارب خود و دیگران بهره‌مند می‌شد؟ نگارنده برای یافتن پاسخی بدین پرسش با مراجعه به منابع تاریخی و بررسی سیره رهبری رسول خدا و چگونگی فرماندهی در غزوات و اعزام سریه‌ها کوشیده است نشان دهد که رسول خدا، که همواره مستظهر به امدادهای الهی بود، از شیوه‌های متعارف رهبری که متکی بر فراست و زیرکی و رفتارهای مبتنی‌بر تعقل و تفکر و حزم و احتیاط بود کوتاهی نمی‌ورزید، گرد‌آوری اطلاعات از مجاری مختلف، دقت و واکاوی و کنترل اطلاعات برای اتخاذ تصمیم منطقی، مشورت با مردم و بهره‌گرفتن از خرد جمعی و تجارب دیگران و استقبال از پیشنهادهای منطقی ازجمله نکاتی است که در سیره رهبری رسول خدا مشهود است. آشنایی رسول خدا با نقاط قوت و ضعف اصحاب و واگذاری مسئولیت‌ها با عنایت بدین شناخت، عدالت‌ورزی، صفای باطن، مشی کریمانه، مهرورزی، ساده‌زیستی، اکرام و بزرگداشت مسلمانان و گذشت و اغماض درباره دوست و دشمن، از‌جمله ویژگی‌های رهبری رسول خدا بود که موجب شد پیروان رسول خدا، نه به حکم وظیفه و تکلیف دینی و نه به طمع بهشت و ترس از دوزخ، بلکه با عشق و ارادتی بی‌نظیر با همه وجود مطیع فرمان رهبر الهی خویش باشند؛ ازاین‌رو، آنچه می‌تواند چراغ راه رهبران و مدیران جامعه در به‌کار‌گیری آموزه‌های مدیریت اسلامی باشد، همین ویژگی‌های رهبری رسول خدا است که قهراً ضامن موفقیت آنان در عرصه اجرای مدیریت اسلامی است.

کلیدواژه‌ها: سیره نبوی، رهبری، فرماندهی، کنترل، اطلاعات، غزوه(غزوات)، سریه.

کتاب‌نامه

• آیتی، محمد ابراهیم. ۱۳۶۶٫ تاریخ پیامبر اسلام. تهران. تجدید نظر و اضافات به کوشش ابوالقاسم گرجی. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ چهارم .
• ابن اثیر، عزالدین‌على. ۱۳۷۱٫ تاریخ کامل بزرگ ایران و اسلام. ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خلیلى. تهران. مؤسسه مطبوعاتى علمى.
• ابن هشام، عبدالملک. ۱۳۷۵ . زندگانى محمد(ص). ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی. قم. کتابچی. چاپ پنجم.
• ـــــــــــــــــــ. ۱۳۷۷٫ سیرت رسول الله. ترجمه اسحق بن محمد همدانی قاضی ابرقوه. تصحیح اصغر مهدوی. تهران. وزارت ارشاد.
• ابوزهره، محمدبن احمد.۱۳۸۰٫ خاتم پیامبران(ص). ترجمه حسین صابری‏. مشهد. آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهش‌های اسلامی. چاپ سوم.
• امینی، عبدالحسین. ۱۳۵۷٫ الغدیر فی الکتاب و السنهًْ و الأدب. ترجمه جمعی از مترجمین. تهران. کتابخانه بزرگ اسلامی.
• دلشاد تهرانى‏، مصطفى. ۱۳۸۵٫ سیره نبوى «منطق عملى». تهران. انتشارات دریا. چاپ دوم.
• زیدان، جرجی. ۱۳۳۶٫ تاریخ تمدن اسلام. مترجم علی جواهر کلام. تهران. موسسه مطبوعاتی امیرکبیر.
• سبحانى‏، جعفر. ۱۳۸۵٫ فروغ ابدیت تجزیه و تحلیل کاملى از زندگى پیامبر اکرم(ص). قم. بوستان کتاب. چاپ بیست‌و‌یکم.
• شیث خطاب، محمود. ۱۳۷۸٫ الرسول القائد(شیوه فرماندهی پیامبر‌). ترجمه عبدالحسین بینش. تهران. تحقیقات سپاه. چاپ اول.
• شیخ مفید. بی‌تا. ارشاد. ترجمه سید هاشم رسولى محلاتى. تهران. اسلامیه. چاپ دوم.
• طبرسی. ابو على فضل بن حسن.۱۳۶۰ ش. مجمع‌البیان فى تفسیر‌القرآن. ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی. تهران. فراهانی. چاپ اول.
• طبری، محمدبن جریر. ۱۳۶۲٫ تاریخ طبری یا تاریخ‌ الرسل ‌‌و الملوک. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران. انتشارات اساطیر. چاپ پنجم.
• کاتب واقدی، ابن سعد. ۱۳۷۴٫ الطبقات الکبری. ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران. انتشارات فرهنگ و اندیشه.
• معروف الحسنى‏، سید هاشم(متوفی ۱۴۰۴‌). ۱۴۱۲ق. سیره المصطفى. ترجمه حمید ترقی جاه. تهران. حکمت. چاپ اول.
• واقدی، محمد بن عمر. ۱۳۶۹٫ مغازى‌(تاریخ جنگ‌هاى پیامبر). ترجمه محمود مهدوى دامغانى. تهران. مرکز نشر دانشگاهى. چاپ دوم.