شناسایی شاخص‌‌‌‌‌‌های بومی‌سازی علوم انسانی اسلامی بر بنیاد نظرهای نظریه‌پردازان بومی‌سازی و اسلامی‌سازی
مریم مغفوری فرسنگی
دانشجوی دکتری رشتۀ فلسفۀ تعلیم و تربیت. دانشگاه خوارزمی. تهران. ایران.
mmfar1360@yahoo.com
سوسن کشاورز
دانشیار گروه فلسفۀ تعلیم و تربیت دانشگاه خوارزمی. تهران. ایران.
rayhaneh2001@yahoo.com
اکبر صالحی
دانشیار گروۀ فلسفۀ تعلیم و تربیت دانشگاه خوارزمی. تهران. ایران.
salehihidji2@yahoo.com
نعمت‌الله موسی‌پور
استاد گروه آموزش ابتدایی دانشگاه فرهنگیان. تهران. ایران.
n_mosapour@yahoo.com
چکیده
علوم انسانی دانش‌‌‌‌‌‌های وابسته به متن اجتماعی خود هستند. این دسته از علوم متأثر از فرهنگ و آداب و رسوم و سنن و در کل بوم هر جامعه‌‌‌‌‌‌ای هستند و در مقابل بر روی آن‌ها تأثیر می‌‌‌‌‌‌گذارند؛ بنابراین، از جامعه‌‌‌‌‌‌ای به جامعۀ دیگر متفاوت خواهند بود. یکی از آسیب‌‌‌‌‌‌های جدی علوم انسانی در کشور ما این است که در عصر حاضر در علوم انسانی به‌جای تولید علوم انسانی بومی متناسب با جامعۀ اسلامی خود، اغلب درحال تکرار مطالب وارداتی غربی هستیم که ممکن است چندان هم به‌روز نباشد، درحالی‌که به اعتقاد برخی، این مطالب با زیست‌‌بوم ما همخوانی ندارد؛ ازاین‌رو، ضروری به‌نظر می‌‌‌‌‌‌رسد تا به تحول و نوآوری در این عرصه دست ببریم. به اعتقاد اندیشمندان، یکی از راهکارهای عملی برای این هدف، بومی‌سازی علوم انسانی است. یکی از ابتدایی‌ترین اقدامات جهت بومی‌سازی علوم انسانی، شناسایی شاخص‌‌‌‌‌‌های مربوط است. بر این اساس، در پژوهش حاضر سعی شده است تا شاخص‌‌‌‌‌‌های اصلی و فرعی بومی‌سازی علوم انسانی در ایران اسلامی شناسایی و اعتباربخشی شوند. روش مورد استفاده برای شناسایی شاخص‌‌‌‌‌‌های موردنظر، روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد و روش مورد استفاده برای اعتباربخشی به شاخص‌‌‌‌‌‌های شناسایی‌شده، روش دلفی است. در نهایت، شانزده شاخص به‌عنوان شاخص‌‌‌‌‌‌های اصلی بومی‌سازی علوم انسانی در ایران شناسایی شدند که عبارت‌اند از: بهره‌‌‌‌‌‌مندی از میراث علمی بشری در حد امکان، برآوردن نیازها (نیازسنجی)، انتقادی‌بودن، متناسب‌بودن (سازگاری) با شرایط جامعه، متناسب‌بودن با مبانی، بهره‌‌‌‌‌‌مندی از میراث علمی ایرانی اسلامی، بازسازی علوم به تناسب نیاز، نظرورزی عالمانه، مسئله‌محوری، نوآورانه‌بودن، بازسازی میراث علمی ایرانی اسلامی، اصلاح منابع معرفتی، بازتولید جهان‌پسند، تولید علم بر پایۀ مبانی دینی، مستدل‌بودن، فهم درست میراث علمی بشری در قالب گفت‌و‌گوهای جمعی.
کلیدواژه‌ها:
بومی‌سازی، اسلامی‌سازی، علوم انسانی، علوم اسلامی، نظریه، شاخص.
کتابنامه
اسکندری، حسین. ۱۳۹۴٫ «امکان بومی‌سازی علوم اجتماعی و هویت علم اسلامی». مجموعه مقالات بومی‌سازی علوم انسانی در ایران. به کوشش احمد گل‌محمدی. با همکاری جلال کمالی اردکانی. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
امام خمینی، روح‌الله. ۱۳۸۹٫ صحیفۀ نور (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات شرعی و نامه‌ها). جلد ۶٫ مجموعه آثار. قم: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
باقری، خسرو. ۱۳۹۱٫ «بومی‌سازی و توجه به علوم بومی، راه‌های توسعۀ علوم انسانی». گفتوگو با دکتر خسرو باقری. جشنوارۀ بین‌المللی فارابی ویژۀ تحقیقات علوم انسانی و اسلامی. www.farabiaward.ir
ــــــــــــــ. ۱۳۸۹٫ «اسلامی‌سازی علوم؛ مصاحبه با دکتر خسرو باقری». مصاحبه‌کننده: طاهره بابازاده. مطالعات اسلامی در علوم رفتاری. سال اول. شمارۀ ۲٫ صص ۱۲ـ۱٫
باقری، شهلا. ۱۳۸۷٫ «علوم انسانی‌ـ‌اجتماعی؛ از بحران تا بومی‌سازی: انتقادات و راهکارها». روش‌شناسی علوم انسانی. سال چهاردهم. شمارۀ ۵۴٫ صص ۶۶ـ۴۷٫
برزگر، ابراهیم. ۱۳۸۹٫ «رهیافت بومی‌سازی علوم انسانی». فصلنامۀ روش‌شناسی علوم انسانی. سال شانزدهم. شمارۀ ۶۳٫ صص ۵۳ـ۲۹٫
پارسانیا، حمید؛ میرسپاه، اکبر؛ پناهی، محمد حسین. ۱۳۸۸٫ «بومی‌سازی جامعه‌شناسی در گفتوگو با حجج الاسلام و المسلمین پارسانیا، میرسپاه و دکتر پناهی». معرفت فرهنگی، اجتماعی. سال اول. شمارۀ ۱٫ صص ۱۶ـ۷٫
پارسانیا، حمید. ۱۳۹۲٫ «نظریه و فرهنگ؛ روش‌شناسی بنیادین تکوین نظریه‌های علمی». راهبرد فرهنگ. شمارۀ ۲۳٫ صص ۲۸ـ۷٫
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۹٫ «منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی». قم: مرکز نشر اسراء.
الحاج حمد، محمد ابولقاسم. ۱۹۸۸٫ «الانقلاب علی الموروث الدینی و منهیجه القرن المعرفیه». مجله المسلم المعاصر. شماره ۶۳٫
ــــــــــــــــــــــ . ۲۰۰۸٫ منهجیه القرآن و اسلمه فلسفه العلوم الطبیعیه و الانسانیه. بیروت: دارالهادی.
خامنهای، سید علی. ۹/۱۲/۱۳۹۷٫ «بیانات در جمع اساتید و دانشجویان دانشگاه صنعتی امیرکبیر». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۱/۴/۱۳۸۳٫ «بیانات در دیدار با اعضای هیات علمی و کارشناسان جهاد دانشگاهی». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۱۳/۱۰/۱۳۸۴٫ «بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۲۹/۱۰/۱۳۸۴٫ «بیانات در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق علیه السلام». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۱۲/۶/۱۳۸۶٫ «بیانات در دیدار با نخبگان جوان». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۱۴/۲/۱۳۸۷٫ «بیانات در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاههای شیراز». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۲۷/۲/۱۳۸۸٫ «بیانات در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاههای کردستان». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۸/۶/۱۳۸۸٫ «بیانات در دیدار با جمعی از اساتید دانشگاهها». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ــــــــــــــــــــــ . ۲۸/۷/۱۳۸۸٫ «بیانات در دیدار با بانوان قرآن پژوه کشور». تاریخ دریافت مطلب ۱۵/۱۱/۱۳۹۶٫ www.khamenei.ir
ربانی، رسول؛ احمدی، یعقوب. ۱۳۸۴٫ «جهانی‌شدن و آیندۀ فرهنگ‌های بومی». اطلاعات سیاسی‌ـ‌اقتصادی. سال نوزدهم. شمارۀ ۱۱ و ۱۲٫
رحمانی‌زاده دهکردی، حمید رضا. ۱۳۹۴٫ «پیش‌درآمدی بر بومی‌اندیشی در علوم انسانی». مجموعه مقالات بومی‌سازی علوم انسانی در ایران. به کوشش احمد گل‌محمدی. با همکاری جلال کمالی اردکانی. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
رمضانی، محمد علی؛ رحمانی، کامران. ۱۳۹۳٫ «تاریخچه و پیشینۀ علوم انسانی در ایران بعد از انقلاب اسلامی». فصلنامۀ مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی. سال هجدهم. شمارۀ ۱٫
سراج‌زاده، سید حسین. ۱۳۸۸٫ «جرئت انتقاد علمی؛ چگونه می‌توان به علم بومی رسید». مهرنامه. شمارۀ ۱٫
سمیعی اصفهانی، علیرضا؛ فتحی مظفری، عبدالرضا. ۱۳۹۱٫ «دانشگاه اسلامی، مؤلفه‌ها و راهبردها». علوم انسانی در بستر فرهنگ و ارزش‌های اسلامی. مجموعه مقالات دومین کنگرۀ ملی علوم انسانی. جلد دوم. به کوشش سید محمد رضا امیری تهرانی.
شامخی، تقی. ۱۳۹۴٫ «معاصرسازی، زمینه‌ای برای بومی‌سازی». مجموعه مقالات بومی‌سازی علوم انسانی در ایران. به کوشش احمد گل‌محمدی. با همکاری جلال کمالی اردکانی. مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
الشریفین، عماد عبدالله محمد. ۲۰۱۳٫ «اسلمه العلوم النفسیه و الاجتماعیه عند الفاروقی». مجله الجامعه الاسلامیه للدراسات الاسلامیه. جلد ۲۱٫ شمارۀ اول. صص ۴۸۴ـ۴۴۵٫
صادق‌‌‌‌‌‌زاده قمصری، علیرضا. ۱۳۸۹٫ «بررسی و نقد فلسفی برنامۀ درسی ملی جمهوری اسلامی ایران براساس فلسفۀ تربیت اسلامی و دلالت‌‌‌‌‌‌های آن». فصلنامۀ مطالعات برنامۀ درسی ایران. سال پنجم. شمارۀ ۱۸٫ صص ۱۸۸ـ۱۶۵٫
فاضلی، مرتضی. ۱۳۹۲٫ «الگوی تولید علوم انسانی را عوض کنیم». فصل تحول. فصلنامۀ اختصاصی تحول در علوم انسانی. سال دوم. شمارۀ ۶٫
فرزانه‌پور، حسین. ۱۳۸۷٫ امکان بومی‌سازی علوم انسانی و رشته‌های آن با تأکید بر علوم سیاسی (چالش‌ها و راهکارها). تهران: کنگرۀ ملی علوم انسانی.
فرهادی، مرتضی. ۱۳۸۶٫ واره، درآمدی به مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی تعاون. تهران: شرکت سهامی انتشار.
قریشی نسب، سید طه. ۱۳۹۱٫ «روند اسلامی‌سازی علوم انسانی از منظر آیت‌الله مصباح یزدی». فصلنامۀ پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی. شمارۀ ۱٫ ویژه‌نامه. جلد اول. صص ۴۵ـ۳۹٫
کاویانی، کوروش. ۱۳۹۴٫ «حقوق و لوازم بومی‌سازی آن». مجموعه مقالات بومی‌سازی علوم انسانی در ایران. به کوشش احمد گل‌محمدی. با همکاری جلال کمالی اردکانی. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
گل‌محمدی، احمد. ۱۳۹۴٫ لزوم و لوازم بومی‌سازی علوم انسانی (با تأکید بر علم سیاست). مجموعه مقالات بومی‌سازی علوم انسانی در ایران. به کوشش احمد گل‌محمدی. با همکاری جلال کمالی اردکانی. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.
محمدی‌نژاد، بهزاد. ۱۳۹۰٫ مجموعه‌ای برای تحول در حوزۀ برنامه‌ریزی آموزشی. معاونت آموزشی دفتر پشتیبانی و حمایت آموزش عالی، تهران.
مرندی، محمد رضا. ۱۳۹۱٫ «ضرورت بومی‌سازی علوم انسانی». روزنامۀ کیهان، ۹/۲/۹۱٫
موسویان، مریم. ۱۳۹۱٫ «منطق تولید علوم انسانی اسلامی در نگاه سید محمد مهدی میرباقری». فصلنامۀ پژوهش‌های فرهنگی و اجتماعی. شمارۀ ۱٫ ویژه‌نامه. جلد اول. صص ۶۰ـ۵۱٫
مهدوی آزاد بنی، رمضان. ۱۳۸۹٫ «جایگاه هستی‌شناختی و انسان‌شناختی در بومی‌سازی علوم انسانی». معرفت در دانشگاه اسلامی. سال چهاردهم. شمارۀ ۱٫
ناظمی، سعید. ۱۳۸۸٫ «زمانی برای بیداری با نظر به ضرورت تحول علوم انسانی در دانشگاهها». سوره. شمارۀ ۴۵٫
نصر، سید حسین. ۱۳۸۵٫ «بر سر علم اسلامی چه آمده است؟». ترجمۀ رحیم قاسمیان. مجلۀ بازتاب اندیشه. شمارۀ ۸۲٫ صص ۳۴ـ۲۴٫
نوری، مسعود؛ یارویسی، رضا؛ نوری، مریم. ۱۳۹۳. «سازوکارهای بومی‌کردن علوم انسانی در نظام جمهوری اسلامی ایران». دومین کنفرانس بین‌المللی اقتصاد در شرایط تحریم. بابلسر: شرکت پژوهشی طرود شمال. قابل دسترسی از: https://www.civilica.com/Paper-IECEUS02-IECEUS02_064.html.
نوذری، محمود. ۱۳۹۱٫ «امکان اسلامی و بومی‌سازی برنامۀ درسی رشتۀ علوم تربیتی». راهبرد فرهنگ. شمارۀ ۱۹٫
نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها. ۱۳۸۹الف. «نکته‌های ناب، گزیده بیانات رهبر فرزانۀ انقلاب در جمع دانشجویان و دانشگاهیان (سال‌های ۸۳- ۶۸)». جلد ۲٫ تهران: دفتر نشر معارف.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۹ب. «نکته‌های ناب، گزیده بیانات رهبر فرزانۀ انقلاب در جمع دانشجویان و دانشگاهیان (سال‌های ۸۳- ۶۸)». جلد ۴٫ تهران: دفتر نشر معارف.
نیمروزی ناوخی، نوروز. ۱۳۹۲٫ «بررسی امکان پارادایم جامعه‌شناسی اسلامی». فصلنامۀ مطالعات میان‌رشته‌‌‌‌‌‌ای در علوم انسانی. دورۀ پنجم. شمارۀ ۴٫ صص ۱۱۸ـ۱۰۳٫
ویسی، زاهد. ۱۳۸۴٫ «اسلامی‌سازی دانش (طرحی برای گذار از سکولاریسم)». مجلۀ نقد. شمارۀ ۳۴٫ صص ۱۴۶ـ۱۳۸٫
Ashcroft, Bill; Gareth, Griffith; Hellen, Tiffin. 2007. Post-colonial Studies: The Key Concepts. London:Routledge. second Edition.
Gray, Mel. 2008. “Indigenization in a globalization world: A response to Yunong and Xiong“. International Social Work. 53 (1). pp 115-127. 2010. London: SAGE.
Ismailova, Baktygul. 2004. “Curriculum Reform in Post-Soviet Kyrgyzstan: Indigenization of the History Curriculum“. Curriculum Journal. v15. n3. pp 247-264. ERIC – Education Resources Information Center, eric.ed. gov.
Liangliang, Li; van Baalen, Peter. 2007. “Indigenization of Management Education in China”. Higher Education Policy. v20. n 2. pp 169-193. ERIC – Education Resources Information Center, eric.ed.gov.
Midgley, j. 1981. Professional Imparialism: Social Work in the Third World. London: Heinemann.
- Gopinathan. 2006. “Challenging the paradigm: notes on developing an indigenized teacher education curriculum”. Improving Schools. vol. 9. no. 3. pp 261-272. http://imp.sagepub.com.
Sinha, Durganand; Kim, Uichol (Ed); Berry, John W. (Ed). 1993. “Indigenization of psychology in India and its relevance“. Indigenous psychologies: Research and experience in cultural context. Cross-cultural research and methodology series. Vol 17. pp 30-43. Thousand Oaks, CA, US: Sage Publications, Inc, viii, 296 pp. American Psychological Association (APA) www.apa.org.
Sinha, Jai B. P. 2000. “Towards indigenization of psychology in India”. Psychological Studies. Vol 45 (1-2). pp 3-13. American Psychological Association (APA), www.apa.org.
