سلامت معنوی؛ رویکردی مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی
جواد مصلحی
دانش‌آموختۀ سطح سه حوزۀ علمیۀ قم و دانش‌پژوه دکتری قرآن و روانشناسی جامعه المصطفی العالمیه. قم. ایران.
چکیده
هدف این پژوهش ارائۀ رویکردی مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی برای بررسی و مطالعۀ سلامت معنوی است؛ به‌گونه‌ای که زمینۀ نظریۀ الگوی سلامت معنوی برمبنای اندیشۀ اسلامی فراهم شود. روش تحقیق توصیفی‌ـ‌‌تحلیلی است که ابتدا به شناسایی مفاهیم اساسی مرتبط با سلامت معنوی پرداخته، سپس ارتباط این مفاهیم با یکدیگر در چهارچوبی منطقی بررسی شده است و در ادامه به ابعاد سلامت در قالب چند مدل اشاره شده است. همچنین، به ابزارهای سنجش سلامت معنوی و رویکردهای اساسی سلامت معنوی اشاره شده و دیدگاه اسلام دربارۀ سلامت معنوی براساس مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، الهیاتی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختی بیان شده است و تعریفی از سلامت معنوی براساس این دیدگاه و نیز ویژگی‌های آن ارائه شده است. بنابر مبانی یادشده در دیدگاه اسلام، به الگویی دست پیدا کردیم که می‌تواند برای ساخت سازه‌ای در راستای سنجش سلامت معنوی فردی و اجتماعی، به‌ویژه در جامعۀ اسلامی، در جهت ارتقای سلامت معنوی به‌کار گرفته شود. بدین منظور می‌توان مؤلفه‌های این سازه را براساس بینش‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای فرد در ساحت‌های چهارگانۀ الهی، فردی، اجتماعی و طبیعی طراحی کرد.
کلید‌واژه‌ها:
سلامت معنوی، سلامت، معنویت، ابعاد سلامت.
کتابنامه
ابن‌سینا، حسین‌بن عبدالله. ۱۳۸۹٫ قانون. ترجمۀ عبدالرحمن شرفکندی. تهران: سروش.
ابوالقاسمی، محمدجواد. ۱۳۹۱٫ «مفهوم‌شناسی سلامت معنوی و گسترۀ آن در نگرش دینی». اخلاق پزشکی. سال ششم. شمارۀ ۲۰٫
اسپیلکا، برنارد؛ هود، رالف دبلیو؛ هونسبرگر، بروس؛ گرساچ، ریچارد. ۱۳۹۰٫ روانشناسی دین: براساس رویکرد تجربی. ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: رشد.
التهانوی، محمدعلی. ۱۹۹۶٫ کشاف اصطلاحات الفنون. جلد ۲٫ لبنان: مکتبه ناشرون.
الهامی‌نیا، علی‌اصغر؛ یوسفیان، نعمت‌الله؛سلیمانی، مجید؛ حسینی، سید قوام‌الدین؛ شاکر، ابوالقاسم؛ رکنی لموکی، محمدتقی؛ زمانی محجوب، حبیب. ۱۳۹۰٫ معنویت اسلامی (چیستی، چرایی و چگونگی). قم: زمزم هدایت.
امیدواری، سپیده. ۱۳۸۷٫ سلامت معنوی، مفاهیم و چالش‌ها. پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآنی. سال اول. شمارۀ ۱٫
بوالهری، جعفر. ۱۳۸۹٫ ضرورت نهادینه‌سازی مفهوم معنویت در سلامت؛ جستاری در سلامت معنوی. مجموعه مقالات همایش مقدمه‌ای بر سلامت معنوی. فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران. تهران: نزهت.
تبرائی، رامین. ۱۳۸۹٫ «بررسی جایگاه “معنویت” در الگوهای عمدۀ سلامت روان». روانشناسی و دین. سال سوم. شمارۀ ۱٫
جان‌بزرگی، مسعود. ۱۳۷۸٫ «بررسی اثربخشی روان‌درمانی کوتاه‌مدت “آموزش خودمهارگری” با و بدون جهت‌گیری مذهبی (اسلامی) بر مهار اضطراب و تنیدگی». پایان‌نامه دکتری روانشناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
دهشیری، غلامرضا؛ سهرابی، فرامرز؛ جعفری، عیسی؛ نجفی، محمود. ۱۳۸۷٫ «بررسی خصوصیات روان‌سنجی مقیاس بهزیستی معنوی در میان دانشجویان». مطالعات روان‌شناختی. شمارۀ ۱۶٫
دیماتئو، ام. رابین. ۱۳۸۷٫ روانشناسی سلامت. ترجمۀ محمد کاویانی و دیگران. تهران: سمت.
شجاعی، محمدصادق؛ حیدری، مجتبی. ۱۳۸۹٫ نظریه‌های انسان سالم با نگرش به منابع اسلامی. قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره).
صفائی‌راد، ایرج؛ کریمی، لطف‌الله؛ شموسی، نعمت‌الله؛ احمدی طهور، محسن. ۱۳۸۹٫ «رابطۀ بهزیستی معنوی با سلامت روان دانشجویان». مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار. دورۀ ۱۷٫ شمارۀ ۴٫
طاهری، محسن؛ فتحعلی بیگی، سهیلا. ۱۳۸۹٫ مروری بر نظریه‌های سلامت معنوی و سلامت روحی. چکیده مقالات همایش ملی سلامت معنوی و تعمیق تربیت اسلامی. قم: زهد.
عباسی، محمود؛ عزیزی، فریدون؛ شمسی گوشکی، احسان؛ ناصری‌راد، محسن؛ اکبری لاکه، مریم. ۱۳۹۱٫ «تعریف مفهومی و عملیاتی‌سازی سلامت معنوی؛ یک مطالعۀ روان‌شناختی». اخلاق پزشکی. سال ششم. شمارۀ ۲۰٫
عباسی، محمود؛ شمسی گوشکی، احسان؛ ابوالقاسمی، محمدجواد. ۱۳۹۲٫ درآمدی بر سلامت معنوی. تهران: حقوقی.
عزیزی، فریدون و همکاران. ۱۳۹۳٫ سلامت معنوی (چیستی، چرایی و چگونگی). تهران: حقوقی.
محقق داماد، سید مصطفى. ۱۳۸۹٫ مقومات معنوى سلامت در الهیات اسلامى. اخلاق پزشکى. سال چهارم. شمارۀ ۱۴٫
مرزبند، رحمت‌اللّه؛ زکوى، على‌اصغر. ۱۳۹۱٫ «شاخص‌هاى سلامت معنوى از منظر آموزه‌هاى وحیانى». اخلاق پزشکى. سال ششم. شمارۀ ۲۰٫
مرندی، سیدعلیرضا؛ عزیزی، فریدون. ۱۳۸۹٫ «جایگاه، تعریف و دشواری‌های پایه‌ریزی مفهوم سلامت معنوی در جامعه ایرانی‌ـ‌اسلامی». اخلاق پزشکی. سال چهارم. شمارۀ ۱۴٫
مصباح، علی. ۱۳۸۹٫ «واکاوی مفهومی معنویت و مسئلۀ معنا». اخلاق پزشکی. سال چهارم. شمارۀ ۱۴٫
مصباح، مجتبی؛ مصلحی، جواد؛ مهکام، رضا، جهانگیرزاده، محمدرضا. ۱۳۹۲٫ سلامت معنوی از دیدگاه اسلام. تهران: حقوقی.
مصباح یزدی، محمدتقی. ۱۳۸۷٫ در جست‌وجوی عرفان اسلامی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
میلر، ای. جرالدین. ۱۳۸۵٫ «تلفیق دین و روانشناسی در درمان، مسائل و توصیه‌ها». ترجمۀ علیرضا شیخ شعاعی و رامین تبرائی. پژوهش و حوزه. سال هفتم، شمارۀ ۱٫
ناروئی نصرتی، رحیم. ۱۳۸۴٫ «دین و معنویت: نگاهی دینی روان‌شناختی». گزیده مقالات همایش مبانی نظری و روان‌سنجی مقیاس‌های دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
نورمحمدی، غلامرضا. ۱۳۸۳٫ «نگرشی به مفهوم طب اسلامی». پژوهش و حوزه. شمارۀ ۱۷ و ۱۸٫
Emblen J D, Halstead L. 1993. “Spiritual needs and interventions: comparing the views of patients, nurses, and chaplains”. Clinical Nurse Spec 7(4): PP 175-182.
Daaleman T P, Frey B B. 2004. “The Sppirituality Index of Well-Bing: A new instrument for health – related quality of life reaserch“. Annals of family Medicine. 2: PP 499-503.
Fry, L W. 2003. “Toward a theory of spiritual leadership”. TheLeadership Quarterly 14: PP 693-727.
Lin HR, Bauer-Wu SM. 2003. “Psycho-spiritual well-being in patients with advanced cancer: an integrative review of the literature”. Journal of Advanced Nursing . 44:PP 69-80.
Meraviglia M G. 1999. “Critical analysis of spirituality and its empirical indicators. Prayer and meaning in life”. J Holist Nurs, 17(1): PP 18- 33.
Rogers DL, Skidmore ST, Montgomery GT, Reidhead MA, Reidhead VA. . 2010 “Spiritual Integration Predicts Self-Reported Mental and Physical Health”. J Relig Health.
Ross Ln W. 1995. “The spiritual dimension: its importance to patients’ health, well-being and quality of life and its implications for nursing practice“. Institute Journal for Nursing Studies . 32: PP 457-468.
Smith J, McSherry W. 2004. “Spirituality and child development: a concept analysis”. Journal of Advanced Nursing . 45: PP 307-315.
Sloan RP. (2006). “Blind faith: the unholy alliance of religion and medicine.” New York, NY: St. Martin’s Press.
Strawbridge WJ, Cohen RD, Shema SJ, Kaplan GA. 1997. “Frequent attendance at religious services and mortality over 28 years”. American Journal of Public Health. 87: PP 957-961.
Vader J P. 2006. “Spiritual health: the next frontier”. Eur J Public Health, 16: PP 7-45.
Unterrainer, H F, Ledenhauf, K H, Moazedi, M L. 2010. “Religios/Spritual Well-Bing”. Personality and Individual Differences, 49: PP 192-197.
Wills, Margaret. 2007. “Connection, action and hope, an invitation to reclaim the spiritual in health care”. Journal of Religious Health.8, 18: PP 423-436.
