ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی حکمت متعالیه
سمانه تقدیر
استادیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران. تهران. ایران.
چکیده
شناخت فرایند خلق و ادراک آثار معماری از مسائل مهم و پیچیدۀ حوزۀ معماری است و علی‌رغم پژوهش‌های متعددی که در دهه‌های اخیر پیرامون آن صورت گرفته، هنوز برخی از ابعاد این فرایند ناشناخته باقی مانده است. با توجه به اینکه شناخت مناسب از این فرایند می‌تواند زمینۀ ارتقای کیفیت آثار معماری را فراهم آورد و به حل بسیاری از مسائل پیش روی معماران کمک کند، مسئلۀ پژوهش حاضر بازخوانی ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی دیدگاه حکمت متعالیه درنظر گرفته شده و برای انجام آن از راهبرد استدلال منطقی استفاده شده است. در این پژوهش ابتدا به تعریف دقیق از انسان، هستی، ابعاد و ظرفیت‌های هر یک پرداخته شده و سپس نحوۀ تعامل انسان و هستی و بازتاب این رابطه بر فرایند خلق و ادراک آثار معماری براساس مبانی حکمت متعالیه، که شالودۀ نظری این پژوهش است، مطالعه و بررسی شده است.
همچنین، با توجه به آنکه براساس مبانی حکمت متعالیه، خداوند انسان را در صفت خلاقیت به صورت خود آفریده و متعالی‌ترین خلق نیز عالم هستی است، در این پژوهش فرایند خلق عالم هستی مورد بازخوانی قرار گرفته است و با الگوگیری از آن، ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری در پنج مرحله تبیین شده است که ارکان اصلی سازندۀ این ساختارعبارت‌اند از: مرتبۀ نفس معمار و مخاطب، قوای ظاهری انسان (بینایی، بویایی، شنوایی، چشایی و لامسه) و قوای باطنی او (قوۀ متصرفه، خیال یا همان خزانۀ صورت، حافظه یا همان خزانۀ معنا، حس مشترک و واهمه) در معمار و مخاطب، مقوله‌های سازندۀ معماری (فرم، کاربرد، معنا، طرح و ساخت، بافت و پیوستگی، روحیه و اراده) و نیازهای چهارگانۀ انسان (مادی، روانی، عقلانی و روحانی) و درنهایت با شناسایی عوامل مؤثر بر کیفیت این فرایند پیشنهادهایی جهت ارتقای کیفیت آن ارائه شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد با قراردادن مبانی جامع مکتب اسلام به‌عنوان شالودۀ نظری پژوهش‌های معماری می‌توان به حل مسائل پیچیده در حوزۀ معماری کمک کرد.
کلیدواژه‌ها:
نفس انسان، عوالم هستی، فرایند معماری، خلق، ادراک، حکمت متعالیه.
کتابنامه
آشتیانی، سید جلال‌الدین. ۱۳۸۰٫ شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا. قم: حوزۀ علمیه قم.
ابراهیمی دینانی، غلامحسین. ۱۳۷۹٫ شعاع اندیشه و شهود در فلسفۀ سهروردی. تهران: انتشارات حکمت.
ـــــــــــــــــــ‌ــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۱٫ «ادراک خیالی و هنر». فصلنامۀ خیال. شمارۀ ۲٫ تهران: فرهنگستان هنر.
اخلاصی، احمد؛ علی‌آبادی، محمد؛ خواجوی، علی. ۱۳۹۰٫ «تبیین فرایند آفرینش‌های هنری برمبنای حکمت و فلسفۀ اسلامی». همایش معماری و شهرسازی اسلامی. تبریز: دانشگاه هنر اسلامی تبریز . صص ۱۱۴ـ۱۱۳٫
اردلان، نادر؛ بختیار، لاله. ۱۳۸۰٫ حس وحدت. ترجمۀ حمید شاهرخ. تهران: انتشارات خاک.
ارشد ریاحی، علی؛ واسعی، صفیه. ۱۳۹۰٫ «ارتباط مراتب وجود با مراتب ادراک ازنظر ملاصدرا». مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام. سال چهل‌وسوم. شمارۀ ۸۶ (۲). صص ۴۵-۹٫
اعوانی، غلامرضا. ۱۳۹۰٫ «پیوند معماری سنتی با حکمت». سید حسین امامی. ۴/۱۰/۱۳۹۰٫ http://www.ettelaathekmatvamarefat.com.
اکبریان، رضا. ۱۳۸۸٫ «قوۀ خیال و عالم صور خیالی». آموزه‌های فلسفی‌ـ‌کلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی. شمارۀ ۸٫ صص ۳۲-۳٫
بلخاری قهی، حسن. ۱۳۸۴٫ مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. دفتر دوم؛ کیمیای خیال. تهران: نشر سوره مهر.
تقدیر، سمانه. ۱۳۹۳٫ «ساختار فرایند خلق و ادراک آثار معماری بر اساس مبانی حکمت متعالیه». پایاننامۀ دکتری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
ــــــــــــــــ. ۱۳۹۶. «تبیین مراتب و فرایند ادراک انسان و نقش آن در کیفیت خلق آثار معماری براساس مبانی حکمت متعالیه». فصلنامۀ علمی‌ـ‌پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی. شمارۀ ۱۴٫ صص ۶۷ـ۴۸٫
جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۸۶٫ منزلت عقل در هندسۀ معرفت دینی. تنظیم احمد واعظی. قم: نشر اسراء. چاپ چهارم.
حسن‌زاده آملى، حسن. ۱۳۸۰٫ عیون، مسائل نفس و شرح آن. جلد ۱ و ۲٫ ترجمۀ ابراهیم احمدیان و سید مصطفی بابایی. قم: نشر بکا.
ــــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۳۸۲٫ معرفت نفس. جلد ۱ و ۳٫ تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ هشتم.
ــــــــــــــــــــ‌ـــــــ. ۱۳۸۶٫ صد کلمه در معرفت نفس. قم: نشر قیام.
خاکی قصر، آزاده. ۱۳۹۱٫ «انکشاف موضوع نظم در معماری به‌مثابه یکی از مظاهر کیفیت». نشریۀ شهر و معماری بومی. شمارۀ ۲٫ صص ۸۰ـ۶۳٫
خواجوی، علی؛ کبودی، مهدی؛ اخلاصی، احمد. ۱۳۸۹٫ «تبیین خلاقیت هنری براساس کلیات حکمت و فلسفۀ اسلامی». فصلنامۀ حکمت و فلسفه. شمارۀ ۳٫ صص ۲۸۳-۲۴۳٫
خواجوی، محمد. ۱۳۸۰٫ ترجمۀ اسفار. تهران: انتشارات مولی. چاپ اول.
خیراللهی، مهران. ۱۳۸۹٫ «ماهیت خلاقیت در فرایند طراحی معماری». پایاننامۀ دکتری. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات.
رنجبر کرمانی، علی محمد. ۱۳۸۸٫ «روش سامانه‌ای در طراحی معماری در پرتو بینش اسلامی». پایاننامۀ دکتری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
رئیس سمیعی، محمد مهدی. ۱۳۸۲٫ «تأویل و کاربرد نظریۀ مراتب وجود در معماری». مجموعه مقالات همایش بزرگداشت حکیم صدرالمتالهین. تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا. چاپ اول.
رئیسی، محمدمنّان. ۱۳۹۲٫ «معناشناسی در آثار معماری برای ارتقای طراحی مساجد». پایاننامۀ دکتری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
صادق‌زاده قمصری، علیرضا. ۱۳۹۰٫ «مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران». تهران: دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی.
طباطبایی،محمدحسین. بی‌تا. «نرم‌افزار نورالانوار؛ التفسیر المیزان». جلد ۱ و ۱۶٫ قم: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
عظیمی، مریم. ۱۳۹۲٫ «روش طراحی معنا،خیال، معماری با بهره‌گیری از تفکر ناخودآگاه در معماری». پایاننامۀ دکتری. تهران: دانشگاه علم و صنعت ایران.
کاپن، دیویداسمیت. ۱۳۸۳٫ تئوری‌های معماری. ترجمۀ علی یاران. جلد ۱ و ۲٫ تهران: مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی. چاپ اول.
لاسون، برایان. ۱۳۸۴٫ طراحان چگونه می‌اندیشند؛ ابهام‌زدایی از فرایند طراحی. تهران: دانشگاه بهشتی.
لنگ، جان. ۱۳۹۰٫ آفرینش نظریۀ معماری. ترجمۀ علیرضا عینی‌فر. تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم.
مشکینی اردبیلی، علی. ۱۳۴۸٫ اصطلاحات الاصول. قم: انتشارات حکمت .
نامور مطلق، بهمن. ۱۳۸۴٫ «تخیل و خلاقیت هنری». مقالات اولین هم‌اندیشی تخیل هنری. تهران: انتشارات فرهنگستان هنر. صص ۲۱۷-۱۹۳٫
ندیمی، هادی. ۱۳۷۵٫ هنر و معنویت اسلامی. ترجمۀ رحیم قاسمیان. تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
ـــــــــــــــــ.۱۳۸۰٫ «بهاء حقیقت مدخلی بر زیبایی‌شناسی معماری اسلامی». صفه. شمارۀ ۳۳٫ صص ۵۷ـ۴۷٫
نصر، سیدحسین.۱۳۷۵ .هنر و معنویت اسلامی. ترجمۀ رحیم قاسمیان. تهران:دفتر مطالعات دینی هنر.
نقره‌کار، عبدالحمید. ۱۳۸۷٫ درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران :انتشارات وزارت مسکن وشهرسازی
ــــــــــــــــــــــــــــ.۱۳۹۰٫ رسالۀ نظریه‌پردازی در محوریت تعامل انسان با ایده‌های فضایی‌ـ‌هندسی در معماری.
نقره‌کار، عبدالحمید؛ تقدیر، سمانه. ۱۳۹۳٫ «بررسی قابلیت‌های فضای معماری جهت ایجاد بسترِ پاسخ‌گویی به نیازهای انسان از منظر اسلام (نمونۀ موردی خانه‌های زینت‌الملکِ شیراز و بروجردی‌های کاشان)». فصلنامۀ علمی‌ـ‌پژوهشی شهر ایرانی‌ـ‌اسلامی. شمارۀ ۱۵٫ بهار.
نقره‌کار، عبدالحمید؛ مظفر، فرهنگ؛ تقدیر، سمانه. ۱۳۹۶٫ «تناظر انسان و هستی در اندیشۀ اسلامی و بازتاب آن در معماری اسلامی». فصلنامۀ علمی‌ـ‌پژوهشی آرمان‌شهر. شمارۀ ۱۹٫ تابستان. صص ۱۱۹ـ۱۰۵٫
Casakin,H.2008 . Factors of Design Problem-Solving and their Contribution to Creativity. Open House International 33(1):46-60.
Cross,N.1984. Developments in Design Methodology Hardcover. Wiley-Blackwell press.
