دکتر امیر حسن ندایی،

استادیار دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

دو مفهوم زمان و مکان مفاهیمی هستند که وابسته به یکدیگر به‌نظر می‌رسند. گاهی یک مکان به‌دلیل واقعه‌ای تاریخی یا حضور فردی در آن یا اعتقادات خاصی که نسبت به آن وجود دارد، مکانی مقدس می‌‌‌‌‌شود. این نکته در مورد زمان نیز صدق می‌‌‌‌‌کند. واقعۀ عاشورا (به‌عنوان یک واقعۀ تاریخی و زمانمند) و صحرای کربلا (به‌‌‌‌‌عنوان مکان وقوع آن رخداد) ازجملۀ چنین زمان‌‌‌‌‌ها و مکان‌‌‌‌‌هایی هستند. چنان‌‌‌‌‌که این دو مفهوم، گاه در رابطه‌‌‌‌‌ای بسیار تنگاتنگ قرار می‌‌‌‌‌گیرند که جدایی‌‌‌‌‌ناپذیر به‌نظر می‌رسند. این مقاله تلاش دارد تا مفهوم زمان و مکان قدسی را که در هنر عاشورایی به‌‌‌‌‌صورت جنبه‌‌‌‌‌ای متنی درآمده مورد بررسی قرار دهد و ویژگی‌‌‌‌‌های این دو مفهوم را در ارتباطشان با آیین‌‌‌‌‌های عاشورایی تبیین کند.

واقعۀ عاشورا به‌عنوان یکی از مهم‌‌‌‌‌ترین وقایع تاریخ اسلام زمینه‌‌‌‌‌ها و درون‌‌‌‌‌مایه‌‌‌‌‌های بی‌‌‌‌‌نظیری در به‌کارگیری خلاقیت، تخیل و جلوه‌‌‌‌‌های گرافیک تصویری در اصلی‌‌‌‌‌ترین اشکال نمایشی و هنر آیینی دارد.

زمان و مکان قدسی بر سازوکارهای فرهنگی در جوامع انسانی استوار است و به‌‌‌‌‌گونه‌‌‌‌‌ای انکارناپذیر بر افکار و درنتیجه بر اعمال انسان‌‌‌‌‌ها اثر می‌‌‌‌‌گذارد. بنیان این قداست از اعتقاداتی که بنیانی اسطوره‌‌‌‌‌ای و فراطبیعی دارند ناشی می‌‌‌‌‌شود. از این‌‌‌‌‌روست که عناصر موجود در چنین زمان و مکان‌‌‌‌‌هایی به خلق لحظات عاطفی خاص می‌‌‌‌‌انجامد که منشأ آیین‌‌‌‌‌هایی در بزرگداشت آن زمان و مکان می‌‌‌‌‌شوند.

ازجمله دستمایه‌‌‌‌های موجود در چنین آیین‌‌‌‌هایی جدال میان خیر و شر، و مفهوم عدالت الهی است که در تمامی آیین‌‌‌‌‌های عاشورایی دیده می‌‌‌‌‌شوند. این دستمایه‌‌‌‌‌ها گاه از منابع دیگر، مانند اسطوره‌‌‌‌‌ها، تاریخ، ادبیات و یا گاه حتی از مسائل و وقایع روز گرفته می‌‌‌‌‌شوند، اما حتی در چنین مواردی، شیوۀ برگزاری، مضامین نهایی، روایت و شخصیت‌‌‌‌‌ها به حوادث و مضامین موجود در واقعۀ عاشورا ربط می‌‌‌‌‌یابند.

درهم‌‌‌‌‌ریزی زمان و مکان در آیین‌‌‌‌‌های عاشورایی که در تعزیه و بسیاری اشکال اجرایی دیگر دیده می‌‌‌‌‌شود نیز از جملۀ مهم‌‌‌‌‌ترین عناصری است که ریشه در قداست زمان و مکان عاشورا و کربلا دارد.

کلیدواژه‌‌‌‌‌ها: زمان قدسی، مکان قدسی، هنر عاشورایی، آیین‌‌‌‌‌های عاشورایی، نقاشی‌‌‌‌‌های خیالی‌‌‌‌‌سازی، تعزیه.

کتا‌ب‌نامه

قرآن کریم. ۱۳۸۷٫ ترجمۀ سیدمحمدرضا صفوی (بر اساس المیزان). قم. دفتر نشر معارف.

احمدی، بابک. ۱۳۷۱٫ از نشانه‌‌‌‌‌های تصویری تا متن. تهران. نشر مرکز.

اردلان، حمید رضا. ۱۳۸۶٫ سی مرشد پرده‌‌‌‌‌خوان، (دفترهای ۱-۱۸-۲۹). تهران. فرهنگستان هنر.

الیاده، میرچیا. ۱۳۸۵٫ رساله در تاریخ ادیان، ترجمۀ جلال ستاری. تهران. انتشارات سروش. چاپ اول.

بیضایی، بهرام. ۱۳۷۹٫ نمایش در ایران. تهران. انتشارات روشنگران. چاپ دوم.

جنسن، ه. و. ۱۳۵۹٫ تاریخ هنر. ترجمۀ پرویز مرزبان. تهران. انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

حسین، شکیل. ۱۳۷۴٫ دربارۀ تعزیه و تئاتر در ایران. (مجموعه مقاله) به کوشش لاله تقیان. تهران. نشر مرکز. چاپ اول.

خزایی، محمد. ۱۳۸۱٫ هزار نقش. تهران. مؤسسه مطالعات اسلامی.

سرسنگی، مجید. ۱۳۸۴٫ «نسبت تئاتر دفاع مقدس و نمایش مذهبی». هنرهای زیبا. نشریۀ علمی پژوهشی دانشکدۀ هنرهای زیبا. دانشگاه تهران. ش ۲۳٫ صص ۹۷ـ۱۰۲٫

شهیدی، عنایت‌الله. ۱۳۷۴٫ دربارۀ تعزیه و تئاتر در ایران. (مجموعه مقاله) به کوشش لاله تقیان. تهران. نشر مرکز. چاپ اول.

غریب‌‌‌‌‌پور، بهروز. ۱۳۸۴٫ تئاتر در ایران، دفتر پژوهش‌‌‌‌‌های فرهنگی. تهران.

کاسیرر، ارنست. ۱۳۷۸٫ فلسفۀ صورت‌‌‌‌‌های سمبولیک. جلد دوم. ترجمۀ یدالله موقن. تهران. انتشارات هرمس.

ملک‌‌‌‌‌پور، جمشید. ۱۳۸۱٫ جنگ شعاع (تعزیه‌‌‌‌‌نامه‌‌‌‌‌های کتابخانه ملک). تصحیح محمدرضا                     خاکی و جمشید ملک‌‌‌‌‌پور. تهران. مؤسسه فرهنگی گسترش هنر با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات هنری. چاپ اول.

ناصربخت، محمدحسین. ۱۳۷۱٫ «پرده‌‌‌‌‌های درویشی». فصلنامۀ هنر. شمارۀ ۳۵٫ ص ۱۰۲ـ۱۱۴٫

منابع اینترنتی:

• http://www.imamhossein.net/index.php?option=com_content&view=article&id=608:besoysarzamin-shahadat&catid=37:abas-alayhe-alsalam&Itemid=54
• http://carljung.blogfa.com/post-617.aspx
• مولوی. دیوان شمس. برگرفته از سایت http://ganjoor.net/moulavi/shams/ghazalsh
• تاریخ انجیل. http://www.bible-history.com/resource/ph_moses.htm