روش پژوهش به مثابه مصنوعی فناورانه و دلالت‌های آن در روش‌شناسی علوم انسانی
مهدی عاشوری
دانش‌آموخته دکتری فلسفۀ علم مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران. تهران. ایران.
M.Ashoori@iau.ir
چکیده
یکی از مباحث رایج در چیستی علوم انسانی و توسعۀ آن بحث از روش‌پژوهشی و روش‌شناسی در علوم انسانی است. با وجود کثرت مطالب، مقالات، و حتی کتاب‌های درسی در روش تحقیق، در اینکه مقصود از روش‌شناسی چیست، ابهام‌ها و اختلاف‌نظرهای بنیادین وجود دارد. در میان مباحث روش‌شناختی، بیش از همه مبانی فلسفی روش‌های پژوهش مورد توجه است. در این مقاله پس از بررسی دو مثال از «روش‌های استنباط علّی» و «روش‌های بررسی اعتبار ابزارهای گردآوری داده کمّی»، نشان داده می‌شود که بحث الگوهای طراحی روش تحقیق در عین اهمیت بسیار و تأثیرپذیری از مبانی فلسفی، فی نفسه بحثی فلسفی نیست؛ زیرا در طراحی یک روش تحقیق، ابتدا خلاقیت پژوهشگران و به‌دنبال آن شناخت ظرفیت‌های اجزای روش تحقیق نیز مؤثر هستند و این بحث یکی از مباحث بسیار مهم روش‌شناسی است. برای تبیین نقش «شناسایی ظرفیت‌های اجزای تحقیق» در طراحی روش، از این ایده استفاده می‌شود که روش پژوهش یک «فناوری نرم» است و روش‌شناس، اصول طراحی مصنوعاتی فناورانه با کارکرد «تولید اطلاعات معتبر برای پاسخ به مسائل علمی» را ارائه می‌دهد. بر این اساس، با وجود عنصر خلاقیت، شناسایی ظرفیت‌های درونی ابزارهای گردآوری و تحلیل داده‌ها رکن دانشی روش‌شناسی است که استفاده از آنها هم متأثر از مبانی فلسفی (به‌ویژه معرفت‌شناختی) و هم نیازمند استفاده از مبانی غیرفلسفی ازجمله آمار و ریاضیات، زبان‌شناسی، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی و مانند آن است. اما عموماً طراحی روش‌ها مبتنی بر ایده‌هایی اساسی است که حلقۀ واصل مبانی و دانش‌های فنی هستند و استخراج و ارزیابی این ایده‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
کلیدواژه‌ها:
روش‌شناسی، فلسفۀ روش، طراحی روش‌های تحقیق، مصنوع فناورانه.
کتابنامه
ایمان، محمدتقی. ۱۳۸۸٫ مبانی پارادایمی روش‌های تحقیق کمی و کیفی تحقیق در علوم انسانی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بارکر، کریس؛ پیسترانگ، نانسی؛ الیوت، رابرت. ۱۳۹۶٫ مبانی و روش‌های پژوهش در روان‌شناسی. ترجمۀ مهدی طاهری و سجاد امینی‌منش. تهران: ارسباران.
تدلی، چارلز؛ تشکری، عباس. ۱۳۹۶٫ بنیان‌های پژوهش ترکیبی. ترجمۀ اکبر زارع، مهرنوش فخارزاده و رحمت‌اله ترکان. یزد: دانشگاه یزد.
خسروپناه، عبدالحسین. ۱۳۹۴٫ روش‌شناسی علوم اجتماعی. تحریر و تنظیم مهدی عاشوری. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
خسروپناه، عبدالحسین و مهدی عاشوری. ۱۳۹۴الف. «الگوی علم‌شناسی منطقی و هویت اجتماعی دانش‌های مدون». آینۀ معرفت. شمارۀ ۴۵٫
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۴ب. «هدف‌گذاری رئالیستی تحقیقات اجتماعی با ملاحظۀ ارزش‌های اسلامی و زمینه‌های اجتماعی». فصلنامۀ راهبرد فرهنگ. شمارۀ ۳۲٫ ص ۶۵-۴۹٫
دیویی، جان. ۱۳۶۹٫ منطق: تئوری تحقیق. ترجمۀ علی شریعتمداری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس ؛ حجازی، الهه. ۱۳۸۳٫ روش‌های تحقیق در علوم رفتاری. تهران: آگه.
شریفی، احمدحسین. ۱۳۹۷٫ نظریه‌پردازی اسلامی در علوم انسانی. تهران: آفتاب توسعه (مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا).
عاشوری، مهدی. ۱۳۹۶٫ «بازنمایی مدل‌های آماری با تأکید بر استنباط علّی». رسالۀ دکتری. تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران.
ــــــــــــــــ. ۱۳۹۸الف. «نیاز به مبانی آمار در آمار کاربردی: بررسی در اقتصادسنجی و روان‌سنجی». اولین سمینار تخصصی آمار شواهدی. دانشگاه فردوسی مشهد.
ــــــــــــــــ. ۱۳۹۸ب. «تقریر هستی‌شناختی نظریۀ اعتباریات و کاربست آن در انسان‌شناسی». نشست تخصصی نظریۀ اعتباریات و علوم انسانی. مجمع عالی علوم انسانی اسلامی.
Cartwright, N. 1989. Nature’s Capacities and Their Measurement. Oxford: Oxford University Press.
Cronbach, L. J., Gleser, G. C., Nanda, H., & Rajaratnam, N. 1972. The dependability of behavioral measurements: Theory of generalizability of scores and profiles. New York: Wiley.
Dipert, Randall, 1995. “Some Issues in the Theory of Artifacts: Defining ‘Artifact’ and Related Notions” in The Monist. Vol. 78. No. 2. Prosthetic Epistemology. pp. 119-135.
Elliott, R., Fox, C. M., Beltyukova, S. A., Stone, G. E., Gunderson, J., & Zahng, Xi. 2006. Deconstructing theory outcome measurement with Rasch analysis. The SCL-90-R. Psychological Assessment. 18, 359-372.
Fisher, R. A. 1925. Statistical Methods for Research Workers. Oliver and Boyd Press.
Greenland S., Mansournia M. A. 2015. “Limitations of individual causal models, causal graphs, and ignorability assumptions, as illustrated by random confounding and design unfaithfulness”. European Journal of Epidemiology. 30(10):1101-10.
Greenland S., Pearl J., Robins J. 1999. “Causal diagrams for epidemiologic research”. Epidemiology. 10. pp. 37–۴۸٫
Jewell, N. P. 2004. Statistics for Epidemiology. CHAPMAN & HALL, CRC Press.
Kroes, P. and Meijers, A.W.M. (eds.). 2006. “The Dual Nature of Technical Artefacts”. Special issue of Studies in History and Philosophy of Science. vol. 37.
Lakatos, i. 1978. The methodology of scientific research programs. Cambridge: The University of Cambridge.
Laudan, L. 1977. Progress and its Problems London. Routledge and Kegan Paul.
Lewis, D. 1986. Philosophical Papers. vol. II. Oxford University Press.
Losee, J. 2004. Theories of Scientific Progress. New York: Routledge.
Mansournia MA, Higgins JPT, Sterne JAC, Hernán MA. 2017. “Biases in randomized trials: a conversation between trialists and epidemiologists”. Epidemiology. 28 vol.1: pp 54-59.
Pearl, J. 2009. Causality: Models, Reasoning, and Inference. Cambridge University Press. 2nd Edition.
Popper, K.R. 1959. The Logic of Scientific Discovery. Basic Books.
Reise, S. P. & Waller, N. G. 2009. “Item response theory and clinical measurement”. Annual Review of clinical Psychology. 5: 27-48.
Robins J. M. 1986. “A new approach to causal Inference in mortality studies with sustained exposure periods. Application to control of the healthy worker survivor expect”. Mathematical Modelling. 7: 1393-1512.
Rubin D. B. 1974. “Estimating causal expects of treatments in randomized and nonrandomized studies”. Journal of Educational Psychology. 56: 688-701.
Russo, F. 2009. Causality and Causal Modeling in the Social Sciences. London: Springer.
Salmon, W. 1998. Causality and Explanation. Oxford University Press.
