به گزارش دبیرخانه دائمی کنگره بین‌المللی علوم انسانی اسلامی، نشست هشتم از سلسله نشست‌های نظریه‌پردازی در قلمرو علوم انسانی اسلامی با موضوع روش‌های تحقیق در اقتصاد اسلامی با حضور آیت الله حسن‌آقا نظری، دکتر حسن سبحانی، دکتر حسین عیوضلو و دکتر محمدعلی متفکرآزاد ۱۰ تیرماه در مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد.
دکتر حسین عیوضلو عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) در این نشست گفت: روش‌شناسی به بیان مفاهیم، نظریات و اصول مبنایی استدلال می‌پردازد. در دیدگاه اسلامی روش‌شناسی اقتصاد اسلامی، تنها انگیزه طبیعی انسان خودخواهی نیست و پیشرفت مادی هدف غایی جوامع اسلامی هم نیست.
وی با اشاره به ساختارهای روش‌شناسی افزود: در این ساختارها جایگاه عقل کاملاً پذیرفته شده است. نظریه باید بر مبنای عقلانی و بر اساس شواهد تجربی سنجیده شود و ساختارهای نظری روش‌شناسی نسبت به مکاتب فکری ارزشی، خنثی است. خصوصیت ارزش خنثایی باعث می‌شود که هر مکتب فکری را بتوان با استفاده از ساختارهای نظری روش‌شناسی تطبیق داد.
عیوضلو با اشاره به بهره‌گیری از روش لاکاتوشی در ارائه روش تحقیق در اقتصاد اسلامی گفت: بر اساس روش‌شناسی لاکاتوشی ساختار نظریه از هسته سخت و کمربند حفاظتی و توان راهبردی برخوردار است. روش‌شناسی اقتصاد اسلامی با روش‌ها و ساختارهای تحلیلی اقتصاد متعارف، رابطه عموم و خصوص من وجه دارد و من به دلیل جامعیت روش لاکاتوشی از آن استفاده کردم.
این استاد دانشگاه ادامه داد: در الگوی پیشنهادی لاکاتوشی بر خلاف نگرش اثبات‌گرایی و ابطال‌گرایی که واحد دستاورد علمی را یک فرضیه منفرد قلمداد می‌کردند، نظریه‌های علمی در قالب ساختاری از مجموعه فرضیه‌های مرتبط به هم به تصویر کشیده شده است که اجزای این ساختار را هسته و کمربند محافظ تشکیل می‌دهند.
عیوضلو یادآور شد: هسته سخت شامل مفروضات اساسی غیرقابل ابطال است و کمربند محافظ شامل فرضیه‌های صریح، گزاره‌های مشاهداتی و مفروضاتی می‌شود که در توصیف شرایط اولیه نهفته‌اند.
وی در ادامه گفت: مراحل منطقی نظریه‌پردازی اقتصادی اسلامی بر اساس روش‌شناسی لاکاتوشی عبارتند از: سازگاری با هسته سخت اقتصاد اسلامی، ساختار منطقی و انسجام نظریه و امکان‌پذیری تجزیه و تحلیل و نقد آن و همچنین آزمون نظریه و روش‌های اصلاح و بازسازی آن.
وی اضافه کرد: ارائه فرضیه به همراه رعایت اصول و موازین روش‌شناسی است. آزاد اندیشی در حوزه نظریه‌پردازی به معنی انعطاف‌پذیری در اصول اسلامی نیست و در میان نظریه‌پردازان اسلامی در قالب عباراتی نظیر ثابت و متغیر یا حوزه عزیمت و حوزه رخصت بیان گردیده است.

اقتصاد اسلامی ریشه در حقایق قرآنی و تعالیم وحیانی دارد
عیوضلو اظهار کرد: هسته سخت نظریه‌های حاکم ادر اقتصاد اسلامی از مکتب و جهان بینی اسلام تبعیت می‌کند و مفاهیم کیفی و کاربردی آن با تبدیل معیارها و موازین اسلامی به شاخص‌های کمی و عملیاتی ساده سازی می‌شوند. در عین حال اقتصاد اسلامی از قوانین اثباتی که ریشه در حقایق قرآنی و تعالیم وحیانی دارند، برخوردارند. با تکیه بر این مفاهیم و حقایق، علم اقتصاد اسلامی شکل می‌گیرد.
این استاد دانشگاه در بیان مراحل و طراحی نظام مالی اسلامی گفت: اصول بنیادی شامل اصول تکوینی و اصول تشریعی برگرفته از قرآن و سنت. تعیین قواعد عام و معیارهای اساسی. سیاست‌های راهبردی مناسب برای اجرایی سازی اصول و قواعد. تعیین فرآیندها و ساز و کارهای اجرایی. تعیین قواعد حقوقی و دستورالعمل‌ها و روش‌های نظارت فرآیندی.
وی در پایان سخنانش گفت: روش‌شناسی لاکاتوشی با روش‌شناسی موجود تطبیق دارد و هسته سخت و کمربند حفاظتی ساختار ما غیرقابل ابطال است. ضمن اینکه بخش اعتباری و اسمی و حقیقی اقتصاد باید با یکدیگر هماهنگ باشند.
در ادامه این نشست دکتر حسن سبحانی استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه متدلوژی‌های مشخص در مباحث اقتصاد اسلامی وجود دارد، گفت: تحقیق به طور منطقی باید به افراد کمک کند که به باطن پدیده دست یابند زیرا باطن پدیده‌ها باید مورد بررسی قرار گیرد.
وی افزود: من آخرین مقاله‌هایی که درباره اقتصاد اسلامی به نگارش درآمده‌اند را بررسی کرده‌ام و با مشاهده آنها متوجه شدم که موضوعات متنوعی برای تحقیق ارائه شده‌اند که به نحوی در آن از اقتصاد اسلامی صحبت شده است. با مشاهده طبقه‌بندی از اقتصاد اسلامی در گذر زمان متوجه می‌شویم که سمت و سوی ما در نوشتن مطالب و موضوعات ثابت مانده است.
سبحانی با اشاره به چهار رویکرد در مطالعات اقتصاد اسلامی گفت: رویکرد فقهی، رویکرد نئوکلاسیک، رویکرد تلفیقی و رویکرد سیستمی، چهار رویکرد موجود در مطالعات اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهند.
وی در ادامه گفت: در رویکرد فقهی عمدتاً اسلام شناسانی که تاثیراتی در اقتصاد نداشتند به این حوزه پرداختند و تلاش کردند که موضوع و مساله های مورد ابتلا توسط مردم مسلمان در گذشته را که در زمان حال هم متناسب با مسائل جدید وجود داشتند را حل کنند و نام آن را اقتصاد اسلامی گذاشتند. به عقیده من عده‌ای رویکرد مغایر اسلام نبودن را در این پاسخ‌ها دنبال می‌کردند و عده‌ای دیگر هم رویکرد مطابق اسلام بودن را.
سبحانی اضافه کرد: اگر اقتصاد اسلامی مطابق اسلام باشد مطابق چه تلقی از مقام اسلام خواهد بود؟ اسلام مقام معظم رهبری، اسلام شورای نگهبان و یا اسلام مراجع؟ بسیاری از احکام اسلامی که وجود دارند و فقها از آنها حکم استنباط می‌کردند، تقریباً ناظر به بسیاری از شرایط اقتصادی و اجتماعی زمان بیان حکم بوده و شاید در دوره‌های دیگر موضوعیت نداشته‌اند.
این استاد دانشگاه تهران گفت: برای فهم روایت و احادیث از سوی فقها در قرون مختلف، اگر فرد خود را در زمان شأن نزول روایت قرار ندهد، تلقی از آن مفهوم با قرار دادن در زمان شأن نزول آن روایت متفاوت خواهد بود.
سبحانی با طرح این سؤال که اقتصاد اسلامی کدام فهم از اسلام است، ادامه داد: در دوران حاضر کثرت مسائل و معضل موضوع شناسی وجود دارد. نظام فقهی باید بیندیشد که قید اسلامی از کدام خواستگاه فکری و جمعی خارج می‌شود.
وی در تشریح رویکرد نئوکلاسیک افزود: بعضی از علاقمندان به اسلام که عمدتاً اقتصاددان هستند، دستگاه نئوکلاسیک را دستگاه کارآمد می‌دانند که مفاهیم دین را در این دستگاه می‌توان به کار گرفت. این رویکرد را به سختی می‌توان در محدوده اقتصاد اسلامی جای داد. اگر موضوع اقتصاد اسلامی مفاهیم دینی در دستگاه نئوکلاسیک تحلیل شود، روشی را برای فهم دستگاه ارائه می‌کند.
این نماینده سابق مجلس شورای اسلامی با اشاره به رویکرد تلفیقی افزود: علمایی که بعد از انقلاب به مباحث اقتصادی وارد شدند، برخی از مفروضات اقتصاد نئوکلاسیک را تغییر دادند اما با همان روش تحقیق کردند. روش کار در این مجموعه همان روش منطقی نئوکلاسیک است.
وی در معرفی رویکرد سیستمی گفت: این رویکرد به دنبال کشف و احداث سیستم اقتصادی است و به عقیده من این مطالعه بیشترین نیاز جامعه اسلامی است زیرا در این رویکرد ما به لحاظ روشی از روش‌های قیاسی و استقرایی تا حد زیادی فاصله می‌گیریم. روش‌های علمی تجربی که در چند سال اخیر تکمیل شدن جایگزین روش‌های کل نگر شده است.
این استاد دانشگاه گفت: در رویکرد سیستمی اجزای پدیده را با هم درنظر می‌گیرد تا کل به ایده تبدیل شود اما تا ما پدیده‌ای را به صورت سیستمی مطالعه نکنیم، انتظاراتی که دین از اقتصاد دارد، برآورده نمی‌شود. من روش‌های علمی را رد نمی‌کنم اما روش سیستمی به ما می‌گوید مجموعه روابط چگونه هستند و پاسخ سؤالات ما را می‌دهد.

اجرای احکام دینی در مسلمانان نسبی است
سبحانی گفت: اجرای احکام دینی در مسلمانان نسبی است و به هر نسبتی که هر جامعه‌ای احکام دینی را اعمال می‌کند به همان نسبت اقتصاد از احکام اسلامی تأثیر گرفته است. بنابراین اقتصاد معطوف به عملیاتی شده قرآن و سنت در درجات مختلف جامعه است. بر اساس سنت‌های الهی اگر جامعه ابزارها را فراهم کند به آن نقطه مطلوب خواهیم رسید.
وی در پایان سخنانش گفت: به عقیده من اگر در مراحل رشد اقتصادی موازین دینی وجود داشته باشد، یک روی سکه محسوب می‌شود که در پشت دیگر آن عدالت قرار دارد و اجرای کامل احکام در جامعه عادل مقدور می‌شود.

بخش دوم از گزارش این نشست

گزارش تصویری