درآمدی بر نظریۀ خانواده‌درمانگری ساختاری با رویکرد دینی
محمد زارعی توپخانه
دانشجوی دکتری روانشناسی عمومی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم. ایران.
مسعود جان‌بزرگی
استاد تمام گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم. ایران.
کاظم رسول‌زاده طباطبائی
دانشیار دانشگاه فردوسی. مشهد. ایران.
سید محمد غروی راد
مدیر دانشکدۀ علوم رفتاری پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. قم. ایران.
چکیده
پژوهش حاضر با هدف بررسی تطبیقی مبانی فلسفی خانواده‌درمانگری ساختاری (هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی و روش‌شناسی) و نظریۀ درمان آن با آموزه‌های اسلامی شکل گرفته است. در این پژوهش از تحلیل محتوا استفاده شده است که کلمات، مفاهیم، واژه‌ها، مضامین، عبارات و جملات خاصی از درون یک متن یا مجموعه‌ای از متون استخراج، بررسی، توصیف و تبیین می‌شود. این نظریه در کلیت مبانی فلسفی مانند هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، انسان‌شناسی، ارزش‌شناسی و روش‌شناسی همسویی مناسبی با دیدگاه اسلامی دارد، هرچند در مسائلی مانند امور فرامادی و برخی دیگر از ابعاد فلسفی از دیدگاه اسلامی جدا می‌شود. ساختار درمان نیز با رویکرد اسلامی همسویی مناسبی دارد و هر دو نقش در خانواده را مهم می‌دانند؛ هرچند دیدگاه اسلامی به تفکیک نقش‌ها قائل است. هر دو دیدگاه، مرزهای انعطاف‌پذیر را ترجیح می‌دهند، اما دیدگاه اسلامی مرزهای اخلاقی را هم شامل می‌داند. فقدان مثلث‌سازی و ارائۀ رهنمود در درمان موردتأکید هر دو رویکرد است. هرچند در دیدگاه اسلامی، اصل پدرمرکزی شورایی توصیه می‌شود، هر دو سلسله‌مراتب قدرت را در خانواده لازم می‌دانند. درمان ساختاری در نگرش تعالی‌گرایانه به خانواده، نقش مداخلات شناختی، رفتاری، اخلاقی و معنوی از دیدگاه اسلامی جدا می‌شود. از آنجا که این نظریه همسویی مناسبی با آموزه‌های اسلامی دارد، به‌نظر می‌رسد با چهارچوب‌بندی مجدد این نظریه با فرهنگ اسلامی ایرانی، می‌تواند به شیوۀ مناسب‌تری در درمان آسیب‌های خانواده‌های ایرانی مورداستفاده قرار گیرد.
کلیدواژه‌ها:
خانواده‌درمانگری ساختاری، رویکرد اسلامی، مینوچین، مبانی فلسفی.
کتابنامه
قرآن کریم.
ابن بابویه، محمد بن علی، ۱۴۱۳ق، من لایحضره الفقیه، قم: انتشارات اسلامی جامعه مدرسین.
اسماعیلی، معصومه. ۱۳۹۴٫ ملاحظات پارادایمیک در خانواده‌درمانی. تهران: علم.
بستان (نجفی)، حسین. ۱۳۹۲ الف. نظریه‌سازی دینی در علوم اجتماعی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
بستان (نجفی)، حسین ۱۳۹۲ب، گامی به سومی علم دینی، ج۲، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
پایگاه تحقیقاتی علم نت: https://elmnet.ir/
پسندیده، عباس؛ جان‌بزرگی، مسعود؛ آذربایجانی، مسعود. ۱۳۹۷٫ «الگوی نظری مداخلۀ انعطاف‌پذیری در خانواده‌درمانگری سیستمی معنوی برای مدیریت مرزهای خانواده براساس حدیث العزیزه». علوم حدیث. سال بیست‌و‌سوم. شمارۀ ۱٫ صص ۴۶ـ۲۴٫
حر عاملی، محمد حسن. ۱۴۰۹ق. وسائل الشیعه. قم: مؤسسۀ آل‌البیت.
جان‌بزرگی، مسعود. ۱۳۹۵٫ «اثر خانواده‌درمانی سیستمی معنوی بر رضایت زناشویی و کنش‌وری خانواده». پژوهشنامۀ اسلامی زنان و خانواده. سال چهارم. شمارۀ ۶٫ صص ۳۸ـ۹٫
خدایاری فرد، محمد؛ عابدینی، یاسمین. ۱۳۸۸. «خانواده‌درمانی معنوی‌ـ‌مذهبی: تاریخچه، زیربنای نظری و تجربی، اصول و فنون آن». همایش ملی معناداری زندگی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
زارعی توپخانه، محمد. ۱۳۹۲٫ «بررسی ساختار توزیع قدرت در خانواده از منظر متون اسلامی در مقایسه با نظریه‌های روانشناسی و جامعه‌شناسی». معرفت روانشناسی. دورۀ ۲۲٫ شمارۀ ۱۸۶٫ صص ۱۱۳ـ۹۹٫
ــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۷٫ مهر و اقتدار در خانواده. قم: انتشارات حوزه‌های علمیه.
ــــــــــــــــــــــ. زیر چاپ. نظریه‌های خانواده‌درمانگری و نقد آن. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
زارعی توپخانه، محمد؛ جان‌بزرگی، مسعود؛ بستان، حسین. ۱۳۹۵٫ «اصول و الگوی تعاملی زوجین و خانواده‌درمانگری مذهبی». پژوهشنامۀ روانشناسی اسلامی. دورۀ ۲٫ شمارۀ ۳٫ صص ۱۳۷ـ۱۰۶٫
سالاری‌فر، محمد رضا. ۱۳۸۱٫ «مرزها در خانواده از دیدگاه اسلام و مکتب ساخت‌نگر». مطالعات اسلام و روانشناسی. دورۀ ۸٫ شمارۀ ۳۱٫ صص ۱۱۰ـ۹۲٫
ـــــــــــــــــــــــ. ۱۳۹۳٫ «طراحی زوج‌درمانی شناختی‌رفتاری مبتنی‌بر متون اسلامی و مقایسۀ کارآمدی آن با زوج‌درمانی شناختی‌رفتاری توسعه‌یافته در افزایش رضایت زناشویی زوج‌ها». پایان‌نامۀ دکتری روانشناسی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
شجاعی، محمد صادق. ۱۳۹۴٫ روانشناسی اسلامی. قم: مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی.
علی‌پور، مهدی؛ حسنی، حمیدرضا. ۱۳۸۹٫ پارادایم اجتهادی دانش دینی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
کلینى، محمد بن یعقوب، ۱۴۰۷ق، الکافی (ط – الإسلامیه)، ، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامی.
مجلسی، محمد باقر. ۱۴۰۳ق. بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربیه.
Ahluwalia, H., Anand, T., Suman, L. N. 2018. “Marital and family therapy“. Indian Journal of Psychiatry. 60. 1. PP 501-505.
Andolfi, M. 2018. “Salvador Minuchin: Teacher of Life and Family Therapy Pioneer“. Australian and New Zealand Journal of Family Therapy. 39. PP 257–۲۵۹٫
Aponte, H. J., & VanDeusen, J. M. 1981. “Structural family therapy. In A. S. Gurman and D. P. Kniskern (Eds.)“. Handbook of family therapy. Vol. I. pp. 310–۳۶۰٫ New York, NY: Brunner/Mazel.
Berger, A. A. 1982. Media Analysis Techniques. Newberry Park, Sage. PP 107-110.
Colapinto, J. 1991. “Structural family therapy. In A. S. Gurman and D. P. Kniskern (Eds.)“. Handbook of family therapy. Vol. II. pp 417–۴۴۳٫ New York, NY: Brunner/Mazel.
ــــــــــــــ. ۲۰۱۵٫ “Salvador Minuchin.” In Neukrug, E. (ed.). The SAGE Encyclopedia of Theory in Counseling and Psychotherapy . Thousand Oaks: Sage Publications. pp 661-663.
Cooklin, A. 2018. “Sal Minuchin 1921–۲۰۱۷“. Family therapy. 40. PP 131-134.
Engler, B. 2013. Personality Theories.Wadsworth. Cengage Learning.
Gladding, S. T. 2014. Family therapy: History, theory, and practice. London, New York: Pearson Education.
Glick, I. D., Rait, D. S., Heru, A. M., Ascher, M. S. 2016. Couples and Family Therapy in Clinical Practice. Oxford: Wiley-Blackwell.
Goldenberg, H., Goldenberg, I. 2012. Family Therapy: An Overview. Belmont, CA: Cengage Learning.
Gurman, A. S., Lebow, J. L., Snyder, D. K. (2015), Clinical Handbook of Couple Therapy, New York, Guilford Publications.
Kafka, J. S. 2006. “The trouble with Sullivan’s “malevolent transformation””. Psychiatry. 69 (2). PP 113–۱۱۴٫
Minuchin, S. 1974. Families and Family Therapy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
ــــــــــــــــــ. ۲۰۱۱٫ Familes and family therapy. London: Routledge.
Minuchin, S., Braulio, M., Bernard, G., Guerney, J. r., Bernice, L. R., Florence, S. 1967. Families of the Slums: An Exploration of Their Structure and Treatment. New York: Basic Books.
Minuchin, S., Fishman, H. C. 1981. Family Therapy Techniques. Cambridge, Massachusette: Harvard University Press.
Minuchin, S., Rosman, B. L., Baker, L. 1978. Psychosomatic families: Anorexia nervosa in context. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Minuchin, S., Nichols, M. P.& Lee, W.Y. 2007. Assessing Families and Couples: From Symptom to System. Boston: Pearson/Allyn and Bacon.
Minuchin, S., Nichols, M. P. 1993. Family Healing: Tales of Hope and Renewal from Family Therapy. New York: Free Press.
Minuchin, S., Reiter, M. D. & Borda, C. 2013. The Craft of Family Therapy: Challenging Certainties. Philadelphia: Taylor & Francis.
Moloney, L. 2018. “Vale Salvador Minuchin: 1921–۲۰۱۷“. Australian and New Zealand Journal of Family Therapy 2018. 39. PP 263–۲۶۵٫
Nichols, M. P. 2013. family therapy, consept and methods. New York, NY: Pearson.
Nichols, M. P., Davis, S. D. 2016. Family Therapy: Concepts and Methods. Edition 11. Toronto, Canada: Pearson.
Nichols, M. P., Schwartz, R. 1998. Family therapy: Concepts and methods (4th ed.). Boston, MA: Allyn and Bacon.
Onedera, J. D. 2008. The Role of Religion in Marriage and Family Counseling. Virginia: Routledge.
Parsons, T. 1995. family socialization and interaction process. New York: The free Press.
Prochaska, J. O., Norcross, J. C. 2018. Systems of Psychotherapy: A Transtheoretical Analysis. Oxford, Oxford University Press.
Rader, S. 2007. Qualitative Methods of Data Analysis. Zurich: Swiss- Federal Institute of Technology.
Simon, G. M. 1995. “A revisionist rendering of structural family therapy“. Journal of Marital and Family Therapy. 21. PP 17–۲۶٫
Stanton, M. D., Todd, T. C., Associates. 1982. The family therapy of drug abuse and addiction. New York, NY: Guilford Press.
Sullivan, H. S. 1953. The interpersonal theory of psychiatry. New York:Norton.
Zeig, J. K. 2017. Deconstructing Minuchin By Salvador Minuchin November 2017. evolution of Psychotherapy Conference.
