درآمدی بر نظریه حقوقی اسلام
محمود حکمت نیا
دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
مهدی معلی
پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
سید محمد حسین کاظمینی
پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
چکیده:
نظریه حقوقی اسلام مجموعه گزاره‌ها و آموزه‌های نظام‌مند است که می‌تواند قواعد حاکم بر روابط اجتماعی انسان را که دارای ضمانت اجرا بوده تحلیل نماید. این نظریه بر اساس بنیان‌های نظری هستی‌شناختی و انسان‌شناختی، مبنای الزام قواعد حقوقی را اراده حکیمانه شارع دانسته است و این اراده بر اساس منابع شناخته‌شده و روش‌شناسی تقنینی و تفسیری متناسب با مبنا و منبع و هماهنگ با ابعاد وجودی انسان و غایت‌مندی آخرت‌گرایانه وی در قالب اصول، قواعد، نهادها و سازمان‌های حقوقی متناسب با نیازهای متفاوت فردی و اجتماعی قابل استخراج و فهم است. بر اساس این نظریه اگرچه اراده شارع در بازه زمانی مشخص و در جامعه‌ای با ساختار سنتی ابراز گریده است، اما با ظرفیت‌های وسیع خویش توان تنظیم روابط متنوع اجتماعی در دوره‌های مختلف و جوامع گوناگون را دارد. این نظریه به لحاظ معرفتی مرزهای خویش را با نظریه‌های انسان‌محور و حتی دین‌محور مشخص نموده است. با وجود ترسیم مرزها و بیان سلبی نسبت به نظریه‌های رقیب به لحاظ اثباتی دسته وسیعی از مکاتب و نظریه‌های خرد را در خود جای داده است. نظریه حقوقی اسلام می‌تواند ابعاد مختلف نظام حقوقی منسجمی را در برابر نظام‌های حقوقی دیگر ترسیم کند.
کلمات کلیدی: نظریه حقوقی اسلام، نظام حقوقی، مبنای حقوق، منابع حقوق، روش‌شناسی حقوق
منابع
الف. فارسی
- پاکت‌چی، احمد. اصحاب حدیث، از مجموعه دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷٫
- پوپر، کارل. منطق اکتشافات علمی، ترجمه احمد آرام، تهران: انتشارات سروش، ۱۳۷۲٫
- حکمت‌نیا، محمود و همکاران، فلسفه حقوق خانواده، تهران: روابط عمومی شورای فرهنگی اجتماعی زنان، ۱۳۸۶٫
- ــــــــــ (گ‍روه اصطلاحنامه اصول فقه)، اصطلاحنامه اصول فقه، قم: دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳٫
- رفیع پور، فرامرز. کندوکاوها و پنداشتها، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۴٫
- عضدانلو، حمید. آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه شناسی، تهران: نشر نی، ۱۳۸۴٫
- علیدوست، ابوالقاسم ، فقه و عرف، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، ۱۳۸۴٫
- علیزاده، عبدالرضا؛ مبانی رویکرد اجتماعی به حقوق؛ چ۱، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، ۱۳۸۷
- کاتوزیان، ناصر،کلیات حقوق (نظریه عمومی)؛ تهران: دادگ‍س‍ت‍ر، ۱۳۷۷٫
- مدرسی، سیدمحمدتقی، تصویری نو از روابط خانواده در قرآن، فصلنامه شورای فرهنگ اجتماعی زنان، ش ۹، ۱۳۷۹٫
- وائل بن حلاق، تاریخ تئوریهای حقوقی، ترجمه محمد راسخ، تهران: نشر نی، ۱۳۸۶٫
ب. عربی
- اردبیلی (محقق)، احمد؛ مجمع الفائده و البرهان؛ ۲ ج، قم: اسلامی، ۱۴۱۷ق شیخ انصاری، کتاب الطهاره، ج ۲، ص ۵۷۰٫
- ارموی، محمد بن حسین، الحاصل فی المحصول، بی‌تا،
- انصاری، مرتضی؛ فرائد الاصول؛ ۴ ج، چ۱، قم: مجمع الفکر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- بحرانی، یوسف؛ الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره؛ ۲۵ ج، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۷٫
- الترابی، حسن، تجدید اصول الفقه الاسلامی، بیروت: دار الجیل، ۱۹۸۰٫
- سبحانی تبریزی، جعفر، تهذیب الاصول: تقریر ابحاث الامام خمینی، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۸۳٫
- جزایری، نعمتاللَّه، نور البراهین، ۲ ج، قم: نشر اسلامى، ۱۴۱۷ق.
- جوهرى، اسماعیل‌بن‌حماد، الصحاح تاج، تحقیق احمد عطار، ۷ ج، بیروت: دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- ابن اثیر، مبارک بن محمد،النهایه فی غریب الحدیث، تصحیح علی بن حسن حلبی اثری، ریاض: دار ابن الجوزی، ۱۳۸۰ق.
- بهبهانی، وحید، حاشیه مجمع الفائده و البرهان، قم: مؤسسه علامه وحید بهبهانی، ۱۴۱۷ق.
- حسینی بهسودی، محمد سرور، مصباح الاصول (تقریرات بحث آیت‌الله ابوالقاسم خویی)؛ ۳ ج، چ۵، قم: مکتبه الداوری، ۱۴۱۰ق.
- حکیم، سید محمدسعید؛ المحکم فی اصول الفقه؛ ۶ ج، چ۱، بی‌جا: مؤسسه المنار، ۱۴۱۴ق.
- حلی (محقق)، جعفر‌بن‌حسن، معارج الاصول، چ۱، قم: مؤسسه آل‌البیت، ۱۳۶۱٫
- خراسانی (آخوند)، محمدکاظم؛ کفایه الاصول؛ ۲ ج، چ۲، قم: مؤسسه آل‌البیت؛ ۱۴۱۷ق.
- خلاف، عبدالوهاب، مصادر التشریع الاسلامی فیما لانصّ فیه، کویت: دارالقلم، ۱۹۹۳٫
- خویی، سید ابوالقاسم؛ اجود التقریرات؛ ۴ ج، چ۱، قم: مصطفوی، ۱۳۷۷٫
- رازی، فخرالدین، مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر)، بیروت، دارالفکر، سوم، ۱۴۱۵ ق.
- انصاری، مرتضی، رسائل فقهیه؛ قم: کنگره شیخ انصاری، قم: ال‍م‍وت‍م‍ر ال‍ع‍ال‍م‍ی ب‍م‍ن‍اس‍ب‍ه ال‍ذک‍ری ال‍م‍ئ‍وی‍ه الثانیه ل‍م‍ی‍لاد ال‍ش‍ی‍خ الان‍ص‍اری، ۱۴۱۴ق.
- رشید رضا، محمد، یسر الاسلام و اصول التشریع العام: فی نهی الله و رسوله عن کثره السوال، قاهره: مطبعه نهشته مصر، م۱۹۵۶.
- روحانی، محمد؛ منتقی الاصول؛ گردآوری عبدالصاحب الحکیم؛ ۳ ج، قم: امیر، ۱۳۷۲٫
- سید علی سیستانی، قاعده لاضرر و لاضرار (تقریرات) : بیانات آیت الله سید علی حسینی سیستانی،به قلم آیت الله زاده حسینی سیستانی ؛ ترجمه اکبر نایب‌زاده، تهران: خرسندی، ۱۳۸۹
- سید علی هاشمی شاهرودی، دراسات فی علم الاصول (تقریر ابحاث آیت الله ابوالقاسم خویی
- صدر ،سید محمدباقر ، اقتصادنا، دار التعارف للمطبوعات، چاپ شانزدهم، بیروت ۱۴۰۲
- طباطبایی، سید محمدحسین ، تفسیر المیزان، نشر اسماعیلیان، طبعه الثانیه، ۱۳۹۵ هـ. ق.
- شهرستانی، ابوالفتح محمد؛ الملل و النحل؛ تصحیح احمد فهمى محمد؛ ۲ ج، بیروت: دارالسرور، ۱۳۶۸ق.
- شیرازی، صدرالدین محمد، الاسفار الاربعه، قم، مکتبه المصطفوی، بی تا.
- صبحی محمصانی، فلسفه قانونگذاری در اسلام، ترجمه اسماعیل گلستانی، انتشارات آثار اندیشه، تهران.
- صدر، سید محمدباقر؛ دروس فی علم الاصول؛ ۳ ج، چ۲، بیروت: دار الکتاب اللبنانی، ۱۴۰۶ق.
- طوسی، محمد بن حسن ،النهایه، موسسه النشر الاسلامی، الطبعه الاولی، قم ۱۴۱۲ ق
- عاملی (شهید ثانی)، زین‌الدین محمد؛ روض الجنان؛ قم: بوستان کتاب، ۱۳۸۰٫
- عاملی، محمد بن مکی (شهید اول)، القواعد و الفوائد، تحقیق سید عبدالهادی حکیم، قم، مکتبه المفید، بی تا.
- عراقی، آقا‌ضیاء؛ نهایه الأفکار؛ ۴ ج، قم: نشر اسلامى، ۱۴۰۵ق.
- عسکرى، ابوهلال؛ الفروق اللغویه؛ قم: بصیرتى، ۱۳۵۳٫
- حلی، مختلف‌شیعه‌فی‌احکام‌شریعه ، انتشارات مؤسسه نشر الاسلامی، قم، ۱۴۱۷٫
- علم الهدی، سید مرتضی، الذریعه الی اصول الشریعه، تصحیح و تعلیق ابوالقاسم گرجی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۶ ش.
- علوانی، طه جابر؛ مقصدهای شریعت؛ ترجمه ابوالقاسم حسینی؛ چ۱، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۸۸٫
- فاسی، علال، مقاصد الشریعه الاسلامیه و مکارمها
- فراهیدى، عبدالرحمن خلیل؛ کتاب العین؛ تحقیق مهدى مخزومى و سامرائى؛ ۸ ج، چ۲، مصر: هجره، ۱۴۰۹ق.
- الفیض القاسانی، محمد محسن، الاصول الاصلیه، تهران: میرجلال‌الدین، ۱۳۴۹ .
- قوشجی، علاء الدینع‍ل‍ی بن محمد، ، الشرح الجدید، (شرح تجرید)،دارال‍طب‍اع‍ه احمد ک‍ت‍اب‍ف‍روش‌ق۱۳۰۷.
- کاظمی، محمدعلی؛ فوائد الاصول (تقریر ابحاث النایینی)؛ ۳ ج، چ۱، قم: نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- کلینی،محمد بن یعقوب ،الکافی، بیروت : دارال‍ت‍ع‍ارف للمطبوعات، ۱۴۱۱ق.
- کرکی (محقق)، نورالدین ابوالحسن؛ جامع المقاصد؛ ۱۳ ج، قم: مؤسسه آل‌البیت، ۱۳۸۷٫
- گلپایگانی، محمدرضا؛ افاضه العواید تعلیق علی درر الفواید ح‍ائ‍ری ی‍زدی؛ ۲ ج، قم: دار القرآن ال‍ک‍ری‍م، ۱۴۱۰ق.
- مؤمن قمی، محمد؛ تسدیدالاصول؛ ۲ ج، چ۱، قم: نشر اسلامی، ۱۳۷۳.
- شحرور، محمد، الکتاب و القرآن قراءه معاصره (عربی) ، سنی، دمشق: الاهالی، چاپ اول، ۱۹۹۰م.
- معتزلی، ابن‌ابی‌الحدید؛ شرح نهج البلاغه؛ ۲۰ ج، قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- مکارم شیرازی، ناصر؛ قواعد الفقهیه؛ ۲ ج، قم: مدرسه امام علی، ۱۳۷۹٫
- موسوی بجنوردی، سید محمدحسن؛ القواعد الفقهیه؛ ۷ج، چ۱، قم: اسماعیلیان، ۱۳۸۹.
- میرزای قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی، بی تا، بی جا.
- المیرزا محمدعلی التوحیدی، مصباح الفقاهه(تقریر ابحاث خویی) تبریزی؛ چ۱، بیروت: دارالهادی، ۱۴۱۲ق.
- نجفی خوانساری، موسی؛ منیه الطالب (تقریر بحث النائینی)؛ ۲ ج، چ۱، قم: نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- نجفی، محمدحسن؛ جواهرالکلام؛ ۴۳ ج، چ۹، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۸٫
- نراقی (محقق)، احمد ،مستند الشیعه؛ ۷ ج، مشهد: آل‌البیت، ۱۴۱۵ق.
- اب‍وزی‍د، ن‍ص‍رح‍ام‍د، ال‍خ‍طاب وال‍ت‍اوی‍ل،بیروت : ال‍م‍رک‍ز ال‍ث‍ق‍اف‍ی ال‍ع‍رب‍ی ، ۲۰۰۰م
- وحید بهبهانی، محمدباقر؛ الرسائل الفقهیه؛ قم: مؤسسه علامه وحید بهبهانی، ۱۴۱۷ق.
ج. انگلیسی
- Caws, Peter. “Scientific Method,” in The Encyclopedia of Philosophy, ed. Paul Edwards (New York: Macmillan, 1967).
- Harding, Sandra. Is There a Feminist Method?, in Sandra Harding(ed.), Feminism and Methodology: Social Science Issues, US: Indiana University Press, 1987
