دکتر عباس قدیمی قیداری

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تبریز

چکیده:

روش مطالعات تاریخی و فلسفه نظری تاریخ و تاملات عقلانی و فلسفی در باره علم تاریخ و تاریخ نویسی  در قرون نخستین اسلامی  به چنان پیشرفت و ترقی دست یافت که هم در جهان دانش آن روز و هم در آینده علوم انسانی در ایران و جهان  نظیر پیدا نکرد. مورخان ، دانشمندان و فیلسوف – مورخانی چون مسعودی ، بیرونی و ابو علی مسکویه  ضمن طرح برخی مفاهیم پایه ای و نظری در باره تاریخ و علم تاریخ ، با رویکردهای فلسفی و عقلانی  و روشهای پیشرفته  با روایتها و اخبار تاریخی وروش های سنتی تاریخ نویسی برخورد کردند. فلسفه نظری تاریخ و روش هایی چون استقرا و قیاس و تطبیق و مقایسه  در  مطالعات تاریخی توام با نقد تاریخی و بهره گیری از علوم معین و کمکی تاریخ و نیز  بهره گیری از منطق و شیوه های علوم طبیعی و تجربی  در نزد این مورخان  اسلامی چشم انداز های بسیار روشنی در آینده تاریخ و تاریخ نویسی و مطالعات تاریخی و اجتماعی در جهان اسلام  ترسیم نمود. با افول جریان علم گرا و خردورز در جهان اسلام از قرن ۶ به بعد این روشها و الگوهای نظری در مطالعات تاریخی نیز رو به افول نهاد.  اکنون می توان در بررسی بنیادها و پایه های فلسفی و عقلانی علوم انسانی و تاریخ به این الگوها و روشها  بازگشت و آنها را بازنمایی و باز خوانی نمود. این مقاله به بررسی و مطالعه روشها و الگوهای نظری مورخان و متفکران اسلامی و ایرانی در باره تاریخ و تاریخ نویسی و تحول آن می پردازد.

واژه های کلیدی : روش شناسی تاریخی، فلسفه تاریخ ، تحول و تطور ، تاریخ نگاری ، اسلام و ایران

کتابنامه

1. آدمیت ، فریدون، اندیشه ترقی و حکومت قانون عصرسپهسالار،تهران ،خوارزمی،۱۳۵۱٫
2. آزاد ارمکی،تقی،اندیشه اجتماعی متفکران مسلمان،از فارابی تا ابن خلدون،تهران،سروش،۱۳۸۷٫
3. .آیینه وند، صادق ، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، ۲ج ،تهران ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ،۱۳۷۷٫
4. ——– ، پژوهشهایی در تاریخ وادب،تهران ، انتشارات اطلاعات،۱۳۷۲٫
5. ابن خلدون، عبدالرحمن ،مقدمه ،ترجمه محمد پروین گنابادی،۲جلد،تهران ،علمی وفرهنگی ،۱۳۷۵٫
6. .بدوی ، عبدالرحمن ، ملحق موسوعۀ الفلسفه، بیروت ، ۱۹۹۶٫
7. .بیهقی ، ابوالحسن ، تاریخ بیهق ، تصحیح احمد بهمنیار،تهران ،۱۳۱۷٫
8. .بیهقی ،ابوالفضل،تاریخ بیهقی ،تصحیح،تعلیقات وفهرستها از محمد جعفریاحقی و مهدی سیدی ،۲جلد، تهران ،سخن ،۱۳۸۸٫
9. .الجعفری ،یاسین ابراهیم علی ،الیعقوبی،المورخ والجغرافی ،بغداد،منشورات والثقافه والاعلام،۱۹۸۰م.
10. دورانت ،ویل ،تاریخ تمدن ،جلد ۴ ،عصر ایمان ،بخش دوم، ترجمه ابوالقاسم پاینده ،تهران ، علمی و فرهنگی ،بی تا
11. روزنتال ، فرانتس،تاریخ تاریخ نگاری در اسلام ،ترجمه اسد الله آزاد، مشهد ،آستان قدس رضوی ،۱۳۶۶٫
12. زریاب خویی ،عباس ، بزم آورد ، تهران ،علمی ،۱۳۶۸٫
13. زرین کوب،عبدالحسین ، تاریخ در ترازو ، تهران ، امیرکبیر ،۱۳۷۵٫
14. ——– ،نقدادبی، ج۲،تهران امیرکبیر،۱۳۵۲٫
15. سواژه ،ژان ،مدخل تاریخ شرق اسلامی ، ترجمه نوش آفرین انصاری، تهران ،نشر دانشگاهی ،۱۳۶۶٫
16. سووه، توماس، فرهنگ اصطلاحات اجتماعی و اقتصادی، ترجمه و تألیف م. آزاد، انتشارات مازیار، ۱۳۵۴٫
17. طبری ،محمد بن جریر ، تاریخ طبری ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ،جلد ۱ ، تهران، اساطیر،۱۳۶۸٫
18. طباطبایی ،جواد، دیباچه ای برنظریه انحطاط ایران ، تهران ، نشر فرهنگ معاصر،۱۳۸۰٫
19. فراید، ادموند ب. تاریخ نگاری و روش شناسی تاریخی ، درتاریخ نگاری و جامعه شناسی تاریخی ، گری جی همیلتون ودیگران ،ترجمه هاشم آقاجری، تهران ،کویر،۱۳۸۵٫
20. فروند، ژولین، جامعه شناسی ماکس وبر، ترجمه عبدالحسین نیک گهر، تهران، نیکان، ۱۳۶۲٫
21. کرمر،ج. ل. ، احیای فرهنگی در عهد آل بویه ، انسان گرایی در عصر رنسانس اسلامی ،ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی ،تهران ،نشر دانشگاهی ،۱۳۷۵٫
22. کندی ،هیو ،زندگی عقلانی در چهار سده نخستین اسلام، ترجمه فریدون بدره ای در : سنت های عقلانی در اسلام ، تهران ،فرزان روز ،۱۳۸۰٫
23. محقق، مهدی ،چهارمین بیست گفتار، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران، مؤسسه بین المللی    اندیشه و تمدن اسلامی کوالالامپور- مالزی، ۱۳۷۶٫
24. مسعودی ، ابوالحسن علی بن حسین ، مروج الذهب ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ،۲جلد ،تهران ،علمی و فرهنگی ،۱۳۷۴٫
25. ——— ، التنبیه و الاشراف ،ترجمه ابوالقاسم پاینده ،تهران ،بنگاه ترجمه و نشر کتاب ،۱۳۴۹٫
26. مسکویه ،ابو علی ،تجارب الامم ،ترجمه ابوالقاسم امامی ،جلد۱ ،تهران ،سروش ،۱۳۶۹٫
27. مهدی ، محسن ،فلسفه تاریخ ابن خلدون ، ترجمه مجید مسعودی ،تهران ، علمی و فرهنگی ،۱۳۷۳٫
28. نصر ، سید حسین ، علم وتمدن در اسلام ،ترجمه احمد آرام ، تهران ،خوارزمی ،۱۳۵۹٫
29. نوذری، حسینعلی (ترجمه و تدوین)، فلسفه تاریخ ،روش شناسی و تاریخ نگاری،تهران،طرح نو،۱۳۷۹٫
30. یعقوبی ، ابن واضح ،تاریخ یعقوبی ،ترجمه محمد ابراهیم آیتی ،تهران علمی و فرهنگی ،۱۳۷۱٫
31. Rosenthal , franz, A  History of Muslim Hisstoriography, 1968.                          
32. Simon,H., Ibn Khaldun  Science of Human Culture ,trans. Baali,Lahore : SH. Muhammad Ashraf, 1978.