جایگاه حقوق طبیعی در اندیشه حقوق شیعی
ایمان سهرابی
کارشناس ارشد حقوق عمومی، دانشگاه مفید، ایران، قم
im.sohrabi@gmail.com
چکیده
اندیشه حقوق طبیعی در گذر تاریخ، تحولات شگرفی به خود دیده است. زمانی مبانی نظری دولت‌ملت‌هایی از امریکا تا اروپا و آسیا را شکل داد و زمانی دیگر کمفروغ گشت و کنج عزلت گزید. در همه این سال‌ها اما حقوق طبیعی پابرجا بود؛ تغییر نکرد و تبدیل نشد؛ اما در بازه‌های زمانی مختلف تفسیر شد و بدینگونه، قرائت‌های مختلف از آن شکل گرفت. در این میان پرتوهایی از نظریه حقوق طبیعی در مبانی نظام حقوق اسلامی و بهویژه اندیشه حقوق شیعی به چشم می‌خورد. دستاورد تطبیق این دو نظام حقوقی می‌تواند منشأ و مبنای حقیقی برای پاسداری از حقوق بنیادین انسانی را قدری روشن کند؛ اینکه مبنای عادلانه یا ناعادلانه بودن یک قانون چیست و چرا باید از قانونی تبعیت کرد یا نسبت به آن بیاعتنا بود. امروز فایده مطالعه تطبیقی بر هیچ پژوهشگری پوشیده نیست و روش این پژوهش نیز بر حقوق تطبیقی استوار است؛ حقوقی که در پژوهشهای راجع به تاریخ، فلسفه یا نظریه کلی حقوق به کار می‌رود. ابزار تطبیق برای این پژوهش، منابع مکتوب شامل کتاب و مقاله بوده است. مقایسه و مقابله حقوق طبیعی و جایگاه آن در اندیشه حقوق شیعی می‌تواند مفاهیم پنهان را بر ما عرضه کند و اندکی از فاصله میان ما و حقیقت بکاهد. تمایز اصلی میان نظر فقهای مسلمان شیعه و فلاسفه حقوق طبیعی در آن است که به عقیده گروه اول اعتبار احکام عقلی به لحاظ بدیهی یا فطری بودن نیست، بلکه به سبب دلالتی است که به احکام شرعی دارد. تحلیل علمای اصول امامیه بر این است که عقل کاشف از حکم شرع و در نتیجه قواعد فطری متکی به مذهب است. برخی حقوقدانان معاصر ایران، این تمایز را امتیازی برای نظر فقهای شیعه قلمداد کرده‌اند.
کلیدواژگان: حقوق طبیعی، اسلام، عقل، کشف.
منابع
- قرآن کریم.
- اسلامی ندوشن، محمدعلی (۱۳۹۳). پیروزی آینده دموکراسی به ضمیمه مبادی حقوقی انسانی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
- الهامی، داود (بیتا). اسلام و حقوق طبیعی، مکتب اسلام. فروردین ۱۳۵۹، سال ۲۰، شماره ۱، ۵۳-۵۵٫
- باقری، محمود (۱۳۸۸). مکاتب فلسفی در حقوق بینالملل. تهران: میزان.
- بخت‌آور، کمالالدین (۱۳۳۳). بحث در ماهیت دین و قانون. تهران: بنگاه مطبوعاتی پاینده.
- پاشاصالح، علی (۱۳۹۰). سرگذشت قانون (مباحثی از تاریخ حقوق، دورنمایی از روزگاران پیشین تا امروز). تهران: دانشگاه تهران. چاپ چهارم.
- پترسن، دنیس (۱۳۹۵). مکاتب معاصر فلسفه حقوق (بخش دوم کتاب راهنمایی بلک ول برای فلسفه حقوق). ترجمه محمد مهدی ذوالقدری. تهران: ترجمان علوم انسانی.
- تبیت، مارک (۱۳۸۴). فلسفه حقوق، ترجمه حسن رضایی خاوری. مشهد: دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
- جاوید، محمد جواد (۱۳۸۶). فلسفه حقوق طبیعی انسان در اسلام، معارف اسلامی و حقوق. ۸ (۱): ۷-۳۲٫
- جاویدی، مجتبی (۱۳۹۴). حق طبیعی یا حق پوزیتویستی؛ بازتعریف مفهوم «حق» در حقوق اسلامی. پژوهشنامه حقوق اسلامی. ۱۶ (۲): ۱۱۵-۱۲۷٫
- جعفری تبار، حسن (۱۳۸۸). فلسفه تفسیری حقوق، با دیباچه ناصر کاتوزیان. تهران: شرکت سهامی‌انتشار.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۸۷). علم حقوق در گذر تاریخ: تاریخ حقوق مدنی و اتوبیوگرافی علمی. تهران: گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۸۴). مقدمه عمومی علم حقوق. تهران: گنج دانش.
- جعفری لنگرودی، محمدجعفر (۱۳۸۲). مکتب‌های حقوقی در حقوق اسلام. تهران: گنج دانش. چاپ دوم.
- جمعی از نویسندگان (۱۳۹۱). درسنامه فلسفه حقوق. قم: مؤسسه امام خمینی;. چاپ دوم.
- جوادی آملی، عبدالله (۱۳۹۳). فلسفه حقوق بشر. ویرایش ابوالقاسم حسینی (ژرفا). قم: نشر اسراء. چاپ هفتم.
- جوان، موسی (۱۳۲۶). مبانی حقوق، جلد ۱٫ تهران: شرکت چاپ رنگین.
- چینهنگو، آستین (۱۳۹۴). مبانی فلسفه حقوق. ترجمه هیبتالله نژدیمنش. تهران: خرسندی.
- حسینی، سیدابراهیم (۱۳۸۵). نظام حقوق اسلامی (مبانی، منابع، ساختار و ویژگیها)، معرفت. ۱۰۶: ۱۰-۲۳٫
- حقسرشت، میثم (بیتا). واکاوی فلسفه حقوق از دیدگاه حقوق اسلام و حقوق طبیعی. بینا.
- حلاق، وائل (۱۳۹۳). تاریخ تئوری‌های حقوقی اسلامی. ترجمه محمد راسخ. تهران: نشر نی. چاپ سوم.
- خالدمسعود، محمد (۱۳۸۲). فلسفه حقوق اسلامی. ترجمه محمدرضا مظفری و فخرالدین اصغری آقمشهدی. قم: بوستان کتاب.
- داوید، رنه (۱۳۷۶). اسپینوزی، کامی‌ژوفره. درآمدی بر حقوق تطبیقی و دو نظام بزرگ حقوقی معاصر. تهران: دادگستر.
- دل وکیو، ژرژ (۱۳۳۶). تاریخ فلسفه حقوق. ترجمه جواد واحدی. بینا.
- دوپاکیه، کلود (بیتا). تئوری کلی و فلسفه حقوق، ترجمه علیمحمد طباطبائی ذوالمجد. تهران.
- دهقان‌سیمکانی، رحیم (۱۳۹۵). اخلاق مبتنی بر طبیعت: بررسی رهیافت هستی شناختی طباطبائی و فینیس، فصلنامه پژوهشهای فلسفی- کلامی دانشگاه قم. ۱۷ (۳): ۷-۲۶٫
- ساکت، محمدحسین (۱۳۸۷). حقوقشناسی (دیباچه‌ای بر دانش حقوق). تهران: نشر ثالث.
- ساکت، محمدحسین (۱۳۷۰). نگرشی تاریخی به فلسفه حقوق. تهران: جهان معاصر.
- صانعی، پرویز (۱۳۸۹). حقوق و اجتماع (رابطه حقوق با عوامل اجتماعی و روانی). تهران: طرح نو. چاپ دوم.
- ضیائی ییگدلی، محمدرضا (۱۳۹۱). اسلام و حقوق بینالملل. تهران: گنج دانش. چاپ دهم.
- طالبی، محمدحسین (۱۳۹۰). قانون طبیعی. قم: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
- طالبی، محمدحسین (۱۳۹۲). تفاسیر متنوع از آموزه قانون طبیعی، آیین حکمت. ۱۸: ۱۴۹-۱۷۶٫
- طالبی، محمدحسین (۱۳۹۳). درآمدی بر فلسفه حق. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. تهران: سمت.
- طباطبائی، سیدمحمدحسین (۱۳۷۰). تفسیر المیزان، جلد ۱۶٫ ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی. تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی. چاپ چهارم.
- طباطبائی، سیدمحمدصادق (۱۳۸۵). ویژگیهای بنیادین نظام حقوق اسلامی، مجله دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه تهران. ۱۸ (۲). ۱-۳۵٫
- طوسی، نصیرالدین (۱۳۹۱). اخلاق ناصری. تصحیح و تنقیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری. تهران: خوارزمی. چاپ هفتم.
- غزنوی جواد (۱۳۸۷). نظر هستیشناسانه به حقوق. قم: وحدتبخش.
- فلسفی، هدایتالله (۱۳۹۱). حقوق بینالملل معاهدات. تهران: فرهنگ نشر نو. چاپ سوم. ویراست سوم.
- فاضلی، علیرضا (۱۳۹۴). خاستگاه وجودی حقوق طبیعی از نظر توماس آکویناس و حقوق فطری نزد فقهای امامیه، پژوهشهای هستی‌شناختی. ۴ (۷): ۵۹-۸۱٫
- قاری‌سیدفاطمی، سیدمحمد (۱۳۹۳). حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر یکم، درآمدی بر مباحث نظری، مفاهیم، مبانی، قلمرو و منابع. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش. چاپ چهارم.
- قاری‌سیدفاطمی، سیدمحمد (۱۳۹۳). حقوق بشر در جهان معاصر، دفتر دوم، جستارهایی تحلیلی از حق‌ها و آزادی‌ها. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهردانش. چاپ سوم.
- قرباننیا، ناصر (۱۳۹۰). حقوق بشر و حقوق بشر دوستانه. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چاپ دوم.
- قرباننیا، ناصر (۱۳۹۲). حقوق طبیعی و حقوق بشر، حقوق بشر. ۱ و ۲: ۴۱-۵۸٫
- کاتوزیان، ناصر (۱۳۵۲). فلسفه حقوق، جلد اول. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
- کاتوزیان، ناصر (۱۳۸۲). مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوق ایران. تهران: شرکت سهامی‌انتشار. چاپ سی و هفتم.
- کرمی، سعید (۱۳۸۸). تأملی بر اندیشه حقوقی اسلام. تهران: امیر کبیر.
- کلی، جان (۱۳۸۸). تاریخ مختصر تئوری حقوقی در غرب. ترجمه محمد راسخ. تهران: طرح نو. چاپ دوم.
- گروسیوس، هوگو (۱۳۹۳). حقوق جنگ و صلح. ترجمه حسین پیران. تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهشهای حقوقی شهر دانش.
- مطهری، مرتضی (۱۳۷۸). مجموعه آثار. جلد ۱۹٫ تهران: صدرا.
- مطهری، مرتضی (۱۳۸۰). یادداشت‌های استاد مطهری. جلد ۵٫ تهران: صدرا.
- منتظری، حسینعلی (۱۳۸۳). رساله حقوق. تهران: سرایی. چاپ دوم.
- منصوری، سیدمهدی (۱۳۸۰). حقوق، مبانی و فلسفه آن. تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر.
- موحد، محمدعلی (۱۳۸۱). در هوای حق و عدالت: از حقوق طبیعی تا حقوق بشر. تهران: نشر کارنامه.
- موراوتز، توماس (۱۳۹۱). فلسفه حقوق: مبانی و کارکردها. ترجمه بهروز جندقی و اسماعیل نعمتی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ دوم.
- ویکس، ریموند (۱۳۸۹). فلسفه حقوق: از حقوق طبیعی تا پسامدرنیسم. الف. ترجمه فاطمه آبیار. تهران: رخداد نو.
- ویکس، ریموند (۱۳۸۹). فلسفه حقوق ب. ترجمه محمدباقر انصاری. تهران: جاودانه جنگل.
- هارت، هربرت لیونل آدولفونس (۱۳۹۳). مفهوم قانون. ترجمه محمد راسخ. تهران: نشر نی. چاپ چهارم.
- Corbin, Henry ( 2014): History of Islamic Philosophy. Liadain Sherrard. New York: Routledge.
