سیما بستانی،

دانشجوی کارشناسی ارشد معماری منظر، گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران

مهدی حقیقت‌بین،

استادیار گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

شهر و روابط موجود در آن به‌عنوان پیشرفته‌ترین مجتمع زیستیِ بشر، اثرات بی‌بدیلی بر هویّت ساکنان خود دارد. در سده‌های معاصر، روند شهرسازی در ایران دچار تقلید از انگاره‌های غربی و پدیدۀ جهانی‌شدن شده و به‌نوعی گرفتار انقطاع تاریخی و ناسازگاری با فرهنگ و جهان‌بینی شهروندان مسلمان ایران، به‌خصوص در امر سازمان‌دهی فضایی شده است. سازمان‌دهی کالبدی و فضایی محلات سنتی مطابق با باورهای مذهبی و فرهنگی ساکنان، موجب تقویت ارتباط شهروندان با فضا شده و این امر منجر به افزایش حس تعلق ساکنان به محلّه و در پی آن افزایش حس تعلق به شهر می‌شده است. ازاین‌رو این مهم در پایداری و سرزندگی محلات شهر اسلامی نقش مؤثری داشته است.

لیکن در شهرسازی معاصر و در مقیاس خرد، در بسیاری از محلّه‌های امروزی، سازمان‌دهی فضایی، ناهمگون با سبک زندگی و فرهنگ بومی و مذهبی ایرانیان بوده و لذا کمتر نشانی از اسلامی بودن و اسلامی شدن در منظر و ساختار عملکردی آن مشاهده می‌شود. نتیجۀ این بی‌توجهی، تضعیف حس تعلق شهروندان و تضعیف پایداری در بسیاری از محلات جدید شهری است. آسیب‌شناسی وضع موجودِ محلات شهری و تقویت زمینه‌های افزایش حس تعلق در شهروندان به‌وسیلۀ ازدیاد تعاملات اجتماعی و توجه ویژه به ایجاد خاطرۀ جمعی مشترک شهروندان، راهکاری مناسب به حساب می‌آید که به‌واقع مصادیق آن در شهرسازی و محلّه‌های سنتی و بومی متعلق به فرهنگ ایرانی ـ اسلامی موجود است.

هدف از این پژوهش بازشناسی مفهوم حس تعلق در شهر اسلامی در گذشته و عوامل مؤثر در تقویت این مهم در محلّه‌های شهری است. تأکید اصلی این مقاله بر تبیین نحوۀ انجام فعالیت‌های اجتماعی، ازجمله برگزاری آئین‌های مذهبی در میادین سنتی محلی به‌عنوان عاملی اساسی در افزایش حس تعلق شهروندان به محلّه‌ها و بالتبع به شهرهای گذشته است. نتایج این مقاله شامل اصول و معیارهایی برای استفادۀ مؤثر از تجربیات پیشینیان در راستای ارتقاء میزان حس تعلق شهروندان به محلّه است.

کلیدواژه‌ها: حس تعلق، آئین‌های مذهبی، میادین محلی، شهر اسلامی ـ ایرانی، محلّه.۶

کتاب‌نامه

امین‌زاده، بهرام. ۱۳۸۶٫ «بازشناسی اثر آئین‌های جمعی بر پیکره‌بندی شهر سنتی (مطالعۀ موردی: سمنان)». هنرهای زیبا. شماره۳۲٫

ﺑﺪﯾﻌﯽ ازﻧﺪاﻫﯽ، ﻣﺮﺟﺎن؛ پناهنده خواه، موسی؛ مختاری، راضیه. ۱۳۸۷٫ «ﻧﻘﺶ حس ﻣﮑﺎﻧﯽ در ﻫﻮﯾّﺖ ﺑـﻮﻣﯽ؛ ﻣﻄﺎلعۀ ﻣﻮردی داﻧﺸﺠﻮﯾﺎن ﯾﺎﺳﻮﺟﯽ دانشگاه‌های ﺗﻬﺮان. ﻓﺼﻠﻨﺎﻣۀ ژﺋﻮﭘﻠﯿﺘﯿﮏ. ﺳﺎل۴٫ ﺷﻤﺎره۲٫

ﺑﯿﺘﺲ، دﻧﯿﻞ و ﭘﻼک، فرد. ۱۳۷۵٫ اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ. ﺗﺮﺟﻤﮥ ﻣﺤﺴﻦ ﺛﻼﺛﯽ. ﺗﻬﺮان. انتشارات علمی. چاپ اول.

پارسی، حمیدرضا. ۱۳۸۱٫ «شناخت محتوای فضای شهری». هنرهای زیبا. شماره۱۱٫

پورجعفر، محمدرضا. ۱۳۷۶٫ نقش و جایگاه مسجد در برنامه‌ریزی و طراحی محلّه‌های شهرهای اسلامی. تهران. دانشگاه تربیت مدرس.

پیربابایی، محمد تقی و سجادزاده، حسن. ۱۳۹۰٫ «تعلق جمعی به مکان؛ تحقق سکونت اجتماعی در محلّۀ سنتی».  باغ نظر. شماره۱۶٫

جوان فروزنده، علی و مطلبی، قاسم. ۱۳۹۰٫ «مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل‌دهندۀ آن». هویّت شهر. شماره۸٫

حبیبی، محسن. ۱۳۸۶٫ از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر). تهران. دانشگاه تهران. چاپ هفتم.

عاشوری، علی. ۱۳۸۷٫ «منظر شهری، بیانی از مدنیت جامعه». مجله منظر. پیش شماره صفر. ص۱۹-۱۶٫

عبداللهی، مجید و صرافی، مظفر و توکلی‌نیا، جمیله. ۱۳۸۹٫ «بررسی نظری مفهوم محلّه و بازتعریف آن با تأکید بر شرایط محلّه‌های شهری ایران». پژوهش‌های جغرافیای انسانی. شماره۷۲٫

فلاحت، محمد صادق. ۱۳۸۵٫ «مفهوم حس مکان و عوامل شکل‌دهندۀ آن». هنرهای زیبا. شماره۲۶٫

فلامکی، محمد منصور. ۱۳۵۴٫ «هویّت شهر، در فضاهای باز». محیط. شماره۳۰٫

کالن، گوردن. ۱۳۷۷٫ گزیدۀ منظر شهری. ترجمۀ منوچهر طبیبان. تهران. دانشگاه تهران.

گل‌محمدی، احمد. ۱۳۸۱٫ جهانی شدن فرهنگ و هویّت. تهران. نی.

مختاباد، مصطفی و حبیب، فرح و شعاعی حمیدرضا. ۱۳۹۰٫ «گفتمانی تحلیلی در ماندگاری حسینیه‌ها به‌مثابه کنش‌پذیری عملکردی فضاهای عمومی شهری در بازتاب باورها و آئین‌های جمعی». مدیریت شهری. شماره۲۸٫

نوربرگ شولتز، کریستین. ۱۳۵۳٫ هستی فضا و معماری. ترجمۀ محمد حسن حافظی.تهران. تهران.

نوربرگ شولتز، کریستین. ۱۳۸۴مفهوم سکونت به‌سوی معماری تمثیلی. ترجمۀ محمود امیر یار احمدی. تهران. نشر آگه.

Altman, I. & Low, Setha. (ed.) 1992. Place Attachment, New York. Beacon Press.

Keller, S. 1968. The Urban Neighborhood. New York. Random House.

Randolph, T. & Hester, Jr. 1984. .”Planning Neighborhood Space with People”, University of California, U.S.A, Second Edition.

Morris, D. & Hess, K. 1975. Neighborhood Power. Boston: Beacon Press.

ویژه نامه ماه محرم باشگاه خبرنگاران،آذر ۱۳۹۱،به آدرس اینترنتیURL://www.yjc