عطاءالله رفیعی آتانی

دکترای اقتصاد، عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران

چکیده

در این مقاله بناست تا از رهگذر بررسی تناسب «موضوع» و «روش» در علم اقتصاد متعارف، برای اقتصاد و اقتصاد اسلامی گامی برداشته شود. برای نیل به این مقصود، ابتدا جایگاه «موضوع» هر علم نشان داده خواهد شد و سپس نظر اقتصاددانان در مورد موضوع علم اقتصاد بررسی خواهد شد. در این مقاله نشان می‌دهیم که «موضوع» علم اقتصاد، «انسانِ اقتصادیِ عقلانی» است. بنابراین همۀ مسائل، نظریات و مکاتب اقتصادی باید منطقاً بر «محور» آن باشد؛ سپس ربط بین روش متعارف نظریه‌پردازی، یعنی روش ریاضی، و «موضوع علم» اقتصاد متعارف را معرفی خواهیم نمود و ماهیت موضوع علم اقتصاد در چهارچوب فلسفۀ اسلامی مجدداً بازخوانی خواهد شد. نهایتاً اینکه، روشن خواهد شد که رویکرد اسلامی به اقتصاد علاوه بر «تبیین»، دارای «روشی» هنجاری، توصیه‌ای و تجویزی نیز هست؛ زیرا این رویکرد ناشی از دیدگاه اسلامی در قلمرو «موضوع» علم اقتصاد است.

کلیدواژه‌ها: موضوع علم اقتصاد، روش، روش اقتصاد متعارف، موضوع اقتصاد اسلامی، روش اقتصاد اسلامی.

کتاب‌نامه

ابراهیمى دینانى، غلام‌حسین. ۱۳۶۵٫ قواعد کلى فلسفى در فلسفۀ اسلامى. ج ۱٫ تهران. مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.

افلاطون. ۱۳۷۲٫ مجموعه آثار افلاطون. ج ۱٫ ترجمۀ محمد حسن لطفى و رضا کاویانى. تهران. شرکت سهامى خوارزمى.

امام خمینی، روح الله. ۱۳۷۷٫ شرح حدیث جنود عقل و جهل. تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ـــــــــــــــــــــ . ۱۳۷۹/الف. الطلب و الاراده. تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ـــــــــــــــــــــ . ۱۳۷۹/ب. صحیفۀ امام خمینی. جلد ۲۲٫ تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ـــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۱٫ تقریرات فلسفه امام خمینی. تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

ـــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۷٫ توحید از دیدگاه امام خمینی. جلد ۲٫ تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

بلیکی، نورمن. ۱۳۹۱٫ پارادایم‌های تحقیق در علوم انسانی. ترجمۀ سید حمیدرضا حسینی. تهران. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

پور فرج، علی‌رضا. ۱۳۸۷٫ «طراحی مدل علمی براساس مبانی و پارادایم‌های اقتصاد اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۳۲٫

تفضلی، فریدون. ۱۳۸۶٫ اقتصاد کلان. تهران. نی.

جعفری، محمد تقی. ۲۵۳۷٫ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه. ج ۱٫ تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

خسرونژاد، مرتضی. «پیامدهای تربیتی نظریۀ حرکت جوهری». مجلۀ علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز. شماره ۳۶٫

رجایی، سید کاظم. ۱۳۸۹٫ «تقاضای سازگار با مبانی و ارزش‌های اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۴۰٫

زرقاء، انس. ۱۳۸۲٫ «روش‌شناسی علم اقتصاد اسلامی». ترجمۀ ناصر جهانیان و علی‌اصغر هادوی‌نیا. فصلنامۀ‌ اقتصاد اسلامی. شماره ۱۰٫

سیاسی، علی‌اکبر. ۱۳۵۰٫ منطق و فلسفه. تهران. طبع و نشر کتاب‌های درسی ایران.

شوقی دنیا، احمد. ۱۳۸۲٫ «نظریه‌پردازی در اقتصاد اسلامی». ترجمۀ خداداد جلالی. فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۱۲٫

صدر، سید محمد باقر. ۱۴۰۸ق. اقتصادنا. قم. المجمع ‌العالمی للشهید صدر.

طباطبایی، سید محمد حسین. ۱۳۶۲٫ نهایۀ ‌الحکمه. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم.

ـــــــــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۹٫ اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد ۱٫ صدرا.

طبیبیان، محمد. ۱۳۸۷٫ اقتصاد خرد پیشرفته. تهران. پیشرو.

فرامرز قراملکى، احد. ۱۳۸۳٫ اصول و فنون پژوهش. قم. مؤسسۀ حوزه و دانشگاه.

کهف، منذر. ۱۳۸۵٫ «علم اقتصاد اسلامی، تعریف و روش». ترجمۀ سید حسین میرمعزی. فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۲۳٫

لفت ویچ، ریچارد ۱۳۸۷٫ سیستم قیمت‌ها. ترجمۀ میرنظام سجادی. تهران. دانشگاه علامه طباطبایی.

مطهری، مرتضی. ۱۳۵۴٫ سیری در نهج البلاغه. تهران. صدرا.

ــــــــــــــــ . ۱۳۵۸٫ جامعه و تاریخ. قم. انتشارات اسلامی.

ــــــــــــــــ . ۱۳۶۶٫ تکامل اجتماعی انسان. تهران. صدرا.

ــــــــــــــــ . ۱۳۷۰٫ فطرت. تهران. صدرا. چاپ دوم.

ــــــــــــــــ . ۱۳۷۲٫ آزادی معنوی. تهران. صدرا.

ــــــــــــــــ . ۱۳۷۳٫ گفتارهای معنوی. تهران. صدرا.

ــــــــــــــــ . ۱۳۷۵٫ مجموعه ‏آثار شهید مطهرى. ج‏ ۶٫ تهران. صدرا.

ــــــــــــــــ . ۱۳۸۴٫ انسان کامل. تهران. صدرا. چاپ سی‌ودوم.

ــــــــــــــــ . ۱۳۸۹٫ اصول فلسفه و روش رئالیسم. جلد ۱و۲و۳٫ تهران. صدرا.

مکارم شیرازی، ناصر. ۱۴۱۶ق. انوار الاصول. الجزء الاول. قم. نسل جوان.

ملاصدرا، صدرالمتألهین. ۱۳۶۸٫ اسفار اربعه. قم. مصطفوى.

موریس و فیلیپس. ۱۳۸۴٫ تحلیل‌ اقتصادی. ج ۱٫ ترجمۀ دکتر کمیجانی. تهران. دانشگاه تهران.

میرمعزی، سید حسین. ۱۳۸۳/الف. «نظریۀ رفتار تولیدکننده و تقاضای کار در اقتصاد اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۱۳٫

ــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۳/ب. «عرضۀ نیروی کار در اقتصاد اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۱۴٫

ــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۳/ج. «تعادل در بازار کار و استخراج عرضۀ کل در اقتصاد اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۱۵٫

ــــــــــــــــــــــ . ۱۳۸۶٫ «موضوع علم اقتصاد اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۲۸٫

نظرپور، محمدتقی. ۱۳۸۴٫ «آزمون‌های تجربی در اقتصاد و کاربرد آن در اقتصاد اسلامی». فصلنامۀ اقتصاد اسلامی. شماره ۱۷٫

هاروی، جک. ۱۳۸۹٫ اقتصاد جدید، ترجمه محمد باقر نوبخت و فرید نوبخت. تهران. کمیل.

هندرسون و کوانت، ۱۳۸۷٫ اقتصاد خرد. ترجمۀ مرتضی قره‌‌باغیان و جمشید پژویان. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

مینی و پیرو ۱۳۷۵٫ فلسفه و اقتصاد. ترجمۀ مرتضی نصرت و حسین راغفر. انتشارات علمی و فرهنگی.

Arrow, Kenneth J. 1951. Social Choice and Individual Values. New York: Wiley and Arrow, Kenneth J. 1959. “Rational Choice Functions and Orderings.” Economica, n.s. 26(102): 121–۲۷٫

Friedman, Milton. 1953. “The Methodology of Positive Economics.” In Essays in Positive Economics. ed. M. Friedman. Chicago. Chicago University Press.

Jevons, William Stanley. 1871 [1965]. The Theory of Political Economy. London. Macmillan. 5th ed.

Marshall, Alfred. 1890 [1920]. Principles of Political Economy. London. Macmillan. 8th ed.

Mele, Alfred R. and Rawling, P. 2004. “Introduction: Aspects of rationality”. In A.R. Mele and P.Rawling (eds.)

Menger, Carl. 1976. Principles of Economics. Translated by James Dingwall and Bert. F.Hoselitz. New York. New York University Press.

Mill, John Stuart. 1844 [1967]. “On the Definition of Political Economy and on the Method of Investigation Proper to It”. In Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, reprinted in Essays on Economics and Society, 1824–۱۸۴۵٫ The Collected Works of John Stuart Mill. Toronto. University of Toronto Press. Vol. 4.

Robbins, Lionel C. 1932 [1935]. An Essay on the Nature and Significance of Economic Science. London. Macmillan.

Rothschild, Emma. 2001. Economic Sentiments. Adam Smith, Condorcet and the Enlightenment. Cambridge. Harvard University Press.

Samuelson, Paul A. 1947. Foundations of Economic Analysis. Cambridge. Harvard University

Press.

Samuelson, Paul A. and Temin, Peter. 1976. Economics. New York. McGraw Hill. 10th ed.

Say, Jean-Baptiste. 1803 [1834]. A Treatise on Political Economy. translated by C. R. Prinsep. Philadelphia. Grigg and Elliot.

Simon, Herbert. 2000. Bounded Rationality in Social Science, Today and Tomorrow. Mind & Society

Simon, Herbert. 1955. A Behavioral Model of Rational Choice. in Simon

Smith, Adam. 1776 [1976]. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Oxford University Press.

Whately, Richard. 1832. Introductory Lectures on Political Economy. London. B. Fellowes. 2nd ed.

Wicksell, Knut.  ۱۹۰۱ [۱۹۳۴]. Lectures on Political Economy. translated by E. Classen. London. vol. 1.  Routledge.

Stigler, George J. 1942. The Theory of Competitive Price. New York. Macmillan.