علی اصغر خندان[۱]

[۱] استادیار دانشگاه امام صادق علیه السلام

چکیده:

این پژوهش در این چهارچوب نظری مطرح می‌شود که طبق تعالیم اسلامی و تصریح اندیشمندانی مانند استاد مطهری، علم دینی از یک سو علمی است مبتنی بر مبانی اسلامی و توحیدی (دیدگاه مبناگرایی)، و از سوی دیگر علم دینی، عبارت است از علم نافع (دیدگاه غایت‌گرایی). ملاک نافع بودن علم نیز نیازهای فرد و جامعه‌ی اسلامی است. به عبارت دقیق‌تر، نافع­بودن علم را می‌توان در دو بُعدِ پاسخ به سؤال‌های (عمدتاً) فردی، و حل مسأله‌های (عمدتاً) اجتماعی دنبال کرد.

هدف از این پژوهش، این است که نشان دهد تقریر غایت‌گرایانه از علوم انسانی اسلامی، به چه معناست و چه مؤیدات عقلی و نقلی آن را تأیید می‌کند. سؤال اصلی این پژوهش این است که دیدگاه غایت­گرایی چه جایگاه و توجیهی در نظریه‌ی کلان علم دینی دارد.

در این مقاله درباره‌ی این مباحث سخن‌ گفته‌ایم: شاخص «به سوی اویی» به عنوان شاخص مهم تفکر توحیدی، ارزش عبادت و عدالت و رابطه‌ی آن دو، جایگاه ارزش‏های ثانوی مانند حکومت و سیاست و اقتصاد و … و از جمله ارزش علم، تأکید بر ارزش ابزاری و غیراصیل علم، تأکید بر احتیاج جامعه‏ی اسلامی به عنوان معیار نافع بودن علم، تقسیم نادرست علوم به دینی و غیردینی، رتبه‏بندی علوم در دیدگاه غایت‌گرایی، و فواید دیدگاه غایت‌گرایانه از علوم انسانی اسلامی و در نهایت جمع‌بندی و ارائه‌ی پیشنهاد.

کلیدواژه­ها

دیدگاه غایت­گرایی، علم دینی، علوم انسانی اسلامی، ارزش‌های اولی و ثانوی، علم نافع.

*این مقاله با هماهنگی کنگره بین المللی علوم انسانی اسلامی در شماره پنجاهم فصلنامه ذهن منتشر شده است.

کتابنامه

• قرآن کریم / با ترجمه‌ی آیت الله مکارم شیرازی
• نهج‏البلاغه. ۱۴۱۷ ه.ق. نسخه المعجم المفهرس. قم. مؤسسه النشر الاسلامیه.
• ابن‏ماجه قزوینی، محمد بن‏یزید. سنن. ج۱٫ به تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی. بی‏جا. دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع. بی‏تا.
• خمینی، امام سید روح الله الموسوی. ۱۳۵۷٫ ولایت فقیه. حکومت اسلامی. تهران. انتشارات امیرکبیر.
• خمینی، امام سید روح الله الموسوی. ۱۳۷۸٫ صحیفه امام. تهران. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره.
• قمی، شیخ عباس. ۱۳۷۳٫ کلیات مفاتیح الجنان، تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• کلینی، محمد بن یعقوب. الکافی. ج۱٫ تهران. انتشارات دارالکتب الاسلامیه.
• مجلسی، علامه محمد تقی. ۱۳۶۲٫ بحارالأنوار. ج ۱٫ تهران. دارالکتب الاسلامیه.
• مطهری، مرتضی. ۱۳۶۴٫ امامت و رهبری. تهران. صدرا. چاپ دوم.
• مطهری، مرتضی. ۱۳۷۰٫ بیست گفتار. تهران. صدرا. چاپ هفتم.
• مطهری، مرتضی. ۱۳۶۸٫ ده گفتار. تهران. صدرا. چاپ پنجم.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۱:. عدل الهی. انسان و سرنوشت. علل گرایش به مادیگری. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۲: مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی (انسان و ایمان. جهان‌بینی توحیدی. وحی و نبوت. انسان در قرآن. جامعه و تاریخ). نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۳: جهان ‌بینی الهی و جهان‌بینی مادی. کلام. ختم نبوت. پیامبر امی. ولاءها و ولایت‌ها. مدیریت و رهبری در اسلام. امدادهای غیبی در زندگی بشر. درسی که از فصل بهار باید آموخت. خورشید دین هرگز غروب نمی‌کند. نبرد حق و باطل. فطرت. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۵: سیر فلسف د اسلام، کلیات علوم اسلامی(منطق، فلسفه)، شرح منظومه. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۱۷: حماسه‌ی حسینی. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۱۸: سیره‌ی ائمه اطهارعلیهم السلام، داستان راستان. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۲۱: اسلام و نیازهای زمان ۱ و ۲، اسلام و نیازهای جهان امروز، قوانین اسلام در مقایسه با توسعه و تحول دنیای جدید. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۲۲: حکمت‌ عملی. حکمت‌ها و اندرزها. فلسفه‌ اخلاق. تعلیم و تربیت در اسلام. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مطهری، مرتضی. مجموعه آثار استاد مطهری. ج ۲۴: عرفان. انسان کامل. عرفان حافظ. آزادی معنوی. تقوا. ‌احترام حقوق و تحقیر دنیا. شداید و گرفتاری‌ها. ‌فواید و آثار ایمان. عقل و دل. دعا. نسخه‌ی الکترنیکی.
• مولانا، جلال‏الدین محمد بلخی. ۱۳۷۵٫ مثنوی معنوی. به تصحیح عبدالکریم سروش. تهران. شرکت انتشارات علمی فرهنگی.