تغییر و ساخت، و تفکیک آن از شناخت به عنوان راهبرد تحقق علوم انسانی اسلامی
محمود حکمت‌نیا
دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
چکیده
بشر امروز فقط درصدد کشف و فهم مجهولات نیست؛ وی می‌خواهد علاوه بر کشف به منطقِ تصرف، تغییر و طراحی دوباره دست یابد. به عبارت دیگر انسان هنگامی که سراغ کشف مجهول می‌رود هر مجهولی را نمی‌خواهد کشف کند بلکه مجهولی را کشف می‌کند که به وی قدرت تغییر، ساخت و تولید می‌دهد. البته این تلاش انسان منحصر در دنیای طبیعی نیست بلکه روابط انسانی و نهادهای اجتماعی را نیز دربرمی‌گیرد؛ در دست‌یابی به این منظور، علوم انسانی به خدمت گرفته می‌شود.
به خاطر بی‌توجهی به عنصر «ساخت» و طراحی منطق آن، جوامع مسلمان به خصوص در علوم انسانی مانند حقوق، سیاست، اقتصاد و… با یافته‌های جهان غرب به عنوان موضوعات جدید برخورد نموده و تلاش کرده‌اند با منطق «شناخت» به مواجهه یا استفاده از آن‌ها بپردازند؛ یافته‌هایی که بر اساس منطق ساختِ متناسب با بنیان‌های نظری و زیست‌بوم فرهنگی-تاریخی غربی‌ها طراحی شده است. چنین امری نه تنها کمک شایانی به جوامع مسلمان نکرده، بلکه موجب ناهماهنگی در ساختار معرفتی و اجتماعی مسلمانان نیز شده است. راهبرد اساسی این است که اندیشمندان مسلمان بتوانند با طراحی منطقِ ساختِ مبتنی بر مبانی معرفتی و دیگر مبانی، نیازها را شناسایی کنند و نهادها و ساختارهای متناسب فرهنگی، حقوقی، سیاسی و اقتصادی را بر اساس آن طراحی و مدیریت نمایند.
نوشتار حاضر تلاش می‌کند با تفکیک «منطق شناخت» از «منطق ساخت» به عناصر اصلی منطق ساخت و تبیین آن‌ها دست یابد.
کلیدواژه‌ها: علوم انسانی اسلامی، راهبرد تحول، منطق ساخت، منطق شناخت.
منابع
- آلوسی بغدادی، محمود. ۱۴۱۷ق. روح‌المعانى فى تفسیر القرآن‌العظیم. تصحیح محمدحسین العرب. ۱۶ ج. بیروت. دارالفکر.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن. ۱۳۷۵٫ مقدمه ابن‌خلدون. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی. ج۲٫
- ابن‌کثیر قرشی دمشقی، اسماعیل. ۱۳۸۹ق. تفسیر القرآن العظیم. ۵ ج. بیروت. دارالفکر. چ۱٫
- احمد، فتح‌الله. معجم الفاظ الفقه الجعفری. موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع).
- بغدادی صوفى، علی‌بن‌محمد. ۱۳۵۷٫ تفسیر الخازن. ۴ ج. قم. دارالفکر. چ۱٫
- تمیمى آمدى، عبدالواحدبن محمد. ۱۳۶۶٫ غرر الحکم و درر الکلم. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم.
- تهانوی، محمداعلی بن علی. ۱۹۹۶٫ موسوعه کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم. بیروت. نشر رفیق العجم و علی دحروج.
- سارتن، جرج. ۱۳۸۳٫ مقدمه‌ای بر تاریخ علم. ج۱٫ تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
- جرجانی، علی بن محمد. ۱۴۱۱ق./ ۱۹۹۱م. التعریفات. قاهره. نشر محمدبن عبدالحکیم قاضی.
- حکمت‌نیا، محمود. ۱۳۸۴٫حقوق اسلامی. دوره: ۲ – شماره: ۷ – صفحه: ۶۱ -۷۷٫
- حلّی، حسن بن یوسف (علامه). ۱۴۱۰ق. الجوهر النّضید فی شرح منطق التّجرید. قم. بیدار.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد. ۱۴۱۲ق. المفردات فی غریب القرآن. دمشق. دارالقلم.
- روحانی، محمدصادق. ۱۳۷۱٫ فقه الصادق. ۲۶ ج. قم. دار‌ال‍ک‍ت‍اب.
- شاذلی، محمدبن احمد. ۱۹۹۹م. ق‍وان‍ی‍ن ح‍ک‍م الاش‍راق ال‍ی ک‍اف‍ه ال‍ص‍وف‍ی‍ه ب‍ج‍م‍ی‍ع الاف‍اق. قاهره. ال‍م‍ک‍ت‍ب‍ه الازه‍ری‍ه ل‍ل‍ت‍راث.
- صدرالدین شیرازی، محمدبن ابراهیم. ۱۳۶۸. الحکمه ال‍م‍ت‍ع‍ال‍ی‍ه فی الاس‍ف‍ار ال‍ع‍ق‍ل‍ی‍ه الارب‍ع‍ه. قم. م‍ک‍ت‍ب‍ه ال‍م‍ص‍طف‍وی.
- طباطبایی، محمدحسین. ۱۴۱۷ق. المیزان فی تفسیر القرآن. ج ۱٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.
- طبرسی، فضل‌بن حسن. ۱۳۷۲٫ مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن. تهران. انتشارات ناصرخسرو.
- طوسی، محمدبن محمد نصیرالدین. ۱۳۶۱٫ اساس الاقتباس. تهران. چاپ مدرس رضوی.
- عسکرى، ابوهلال. ۱۳۵۳٫ الفروق اللغویه. قم. بصیرتى.
- علامه مجلسى، محمدباقر. ۱۴۰۴ ق. بحارالأنوار. ۱۱۰ جلد. بیروت. مؤسسه الوفاء.
- ـــــــــــــــــــــــ. ۱۳۷۴٫ بحارالانوار. ۱۱۰ ج. تهران. اسلامیّه.
- فخر رازی، م‍ح‍م‍دبن‌عمر. ۱۴۱۰ق. مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر). ۳۲ ج در ۱۶ مجلد. بیروت. دارالفکر. چ۱٫
- محمدى رى‌شهرى، محمد. ۱۳۷۷٫ میزان الحکمه. چاپ اول. قم. دارالحدیث.
- مطهری، مرتضی. ۱۳۷۵٫ مجموعه گفتارها. تهران. انتشارات صدرا.
- مکارم شیرازی، ناصر. ۱۳۷۰٫ تفسیر نمونه. ۲۷ ج. تهران. دارالکتب الاسلامیه. چ۷٫
- میبدى، رشیدالدین. ۱۳۸۷٫ کشف الاسرار و عده الابرار. گردآوری علی‌اصغر حکمت. ۱۰ ج. تهران. فردا. چ۷٫
- هروی نیشابوری، ابوبکر عتیق بن محمد. ۱۳۸۰٫ تفسیر سورآبادى. تصحیح علی‌اکبر سعیدی سیرجانى. ۵ ج. تهران. فرهنگ نشر نو.
- Eldad Eilam, Reversing: Secrets of Reverse Engineering, John Wiley & Sons,
- Karl Popper, “Three Worlds – Lecture Delivered at The University of Michigan on April 7, 1978”, printed in The Tanner Lectures on Human Values, Sterling M. McMurrin, 2011, Vol. 1.
- Mitcham, Carl. Responsibility and Technology, in: P.T. Durbin, Technology and Responsibility. Springer, 2013.
- Niebuhr, Helmut Richard. The Responsible Self: An Essay in Christian Moral Philosophy, US: Westminster John Knox Press, 1999.
- Sayers, Dorothy L. Mind of the Maker, US/UK: Continuum, 2005.
- Souryal, Sam S. Ethics in Criminal Justice: In Search of the Truth. US/UK: Routledge, 2015.
- Wilson, Edward O. On Human Nature, UK: Harvard University Press, 2012.
