سید محمد حسین کاظمینی

پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، دانش‌پژوه سطح چهار حوزه علمیه گرایش فقه سیاسی و دانشجوی دکتری حقوق عمومی دانشگاه تهران.

چکیده

قواعد حقوقی دارای سه متغیر کلیدی است: نخست، متغیر بنیادین مانند کلان، کلی و الزامی‌بودن؛ دوم، متغیر کارکردی که تشخیص موضوعات و مصادیق و تطبیق قاعده بر آنها است و سوم، متغیر غایی که برقراری نظم و برپایی عدالت است؛ ازسوی‌دیگر الزام‌آور‌بودن قواعد حقوقی به‌عنوان یک متغیر بنیادین از مهم‌ترین اوصاف و ویژگی‌های این قواعد است. قاعده حقوقی را با دو رویکرد درون‌پارادایمی و تطبیق با پارادایم رقیب می‌توان تحلیل و ارزیابی کرد. نوشتار حاضر از یک‌سو با تبیین چیستی قاعده حقوقی، ترسیم منظومه ارتباطی آن با سایر قواعد و طبقه‌بندی آن و از‌سوی‌دیگر با تحلیل مناشی نظری و مبانی معرفتی الزام‌آور‌بودن این قواعد، سعی در پاسخ‌گویی به چرایی این الزام و اجبار از‌منظر مبانی مختلف حقوقی و مقایسه آنها با یکدیگر دارد.

واژگان کلیدی: قواعد حقوقی، الزام آور، مبانی معرفتی، اراده حکیمانه

کتاب‌نامه

قرآن کریم.

آشتیانی، مهدی. ۱۳۷۶٫ تعلیقه علی شرح المنظومه السبزواری(قسم المنطق). قم. دفتر تبلیغات اسلامی. چاپ سوم.

آلتمن، اندرو. ۱۳۸۵٫ درآمدی بر فلسفه حقوق. ترجمه بهروز جندقی. قم. مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

ابن سینا، حسین بن عبدلله. ۱۳۷۵٫ الاشارات و التنبیهات. ج ۱٫ قم. نشر البلاغه. چاپ اول.

اردبیلی مولی، احمد. بی‌تا. مجمع الفائدهًْ و البرهان. قم. مؤسسه النشر الاسلامی.‌ چاپ دوم.

انصاری، مرتضی. ۱۴۱۵ ه.ق. الحاشیه علی استصحاب القوانین. قم.‌ انتشارات باقری.

ــــــــــــــــ‌. ۱۴۲۸ ه.ق. کتاب المکاسب. قم. مجمع الفکر الاسلامی. الطبعهًْ الثامنهًْ.

برول، لوی. بی‌تا. جامعه‌شناسی حقوق. ترجمه ابوالفضل قاضی. تهران. نشر دادگستر. چاپ سوم.

تبیت، مارک. ۱۳۸۴٫ فلسفه حقوق. ترجمه حسن رضایی خاوری. مشهد. انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی.

تهانوی، محمد علی بن علی. ۱۳۸۲ ق. کشاف اصطلاحات الفنون. مصر. الهیئه المصریه العامه للتألیف و النشر دارالکتاب العربی.

جعفری لنگرودی، محمد جعفر. ۱۳۷۲٫ ترمینولوژی حقوق. تهران. گنج دانش. چاپ ششم.

جوادی آملی، عبدالله. ۱۳۷۲٫ ولایت فقیه. تهران. مرکز نشر فرهنگی رجا. چاپ سوم.

ـــــــــــــــــــ‌. ۱۳۸۷٫ منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. قم. نشر اسراء.

حسینی روحانی، سید محمدصادق. ۱۴۱۳ ه.ق. فقه الصادق. قم. مؤسسه دارالکتاب. چاپ سوم.

حکمت‌نیا، محمود. ۱۳۹۰٫ فلسفه حقوق. در فلسفه‌های مضاف. عبدالحسین خسروپناه. ج دوم. تهران. سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چاپ دوم.

حکیم، سید عبدالصاحب.۱۴۱۳ق. منتفی الاصول. ج۴٫ بی‌جا. چاپ اول.

حکیم، سید محمدتقی. ۱۴۱۸٫ الصول العامه للفقه المقارن. قم. المؤسسه آل البیت.

حلی، حسن بن یوسف.۱۳۷۷٫ الجوهر النضید فی شرح منطق التجرید. تصحیح محسن بیدارفر. قم. بیدار. چاپ پنجم.

خمینی، روح‌الله. بی‌تا. کتاب البیع. ج ۲٫ قم. مطبعه مهر.

ـــــــــــــــ‌.‌ ۱۳۶۸٫ صحیفه نور. ج ۲۱٫ تهران.‌ سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

ـــــــــــــــ‌. ۱۳۸۲ ه. ق. تهذیب الاصول. ج ۱٫ قم. نشر اسماعیلیان.

خویی، سید ابوالقاسم. ۱۹۳۳٫ اجود التقریرات. ج۱٫ صیدا. مطبعه العرفان.

ــــــــــــــــــــ‌. ۱۴۱۷ ه. ق. محاضرات فی اصول الفقه. ج ۱٫ قم. انتشارات انصاریان.

دانش پژوه، مصطفی. ۱۳۹۱٫حقوق‌شناسی عمومی دوره میانی-۱«شناسه حقوق». تهران. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و انتشارات جنگل. چاپ اول.

دل، وِکیو. بهار.۱۳۸۰٫ فلسفه حقوق. ترجمه جواد واحدی. تهران. نشر میزان. چاپ اول.

زرقاء، مصطفى. بی‌تا‌. المدخل الفقهی العام. بیروت. دار الفکر.

شهرابى، محمد. ۱۳۷۷ش. حقوق و سیاست در قرآن. تقریرات درس آیت‌اللّه مصباح یزدى. ج ۱. قم.

شهید الاول، ابی عبدالله محمد بن مکی العاملی. بی‌تا. القواعد والفوائد‌(فی الفقه والاصول العربیه)‌. تحقیق سید عبدالهادی الحکیم. بی‌جا.

شهید الثانی، زین‌الدین بن علی العاملی. ۱۴۱۶ ق. تمهیدالقواعد. قم. مکتب الاعلام الاسلامی. الطبعهًْ الاولی.

صدر، سید محمد باقر. ۱۴۱۲٫ دروس فی علم الاصول. حلقه ۲٫ قم. مجمع الفکر الاسلامی. چاپ اول.

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. بی‌تا. شرح حکمه الاشراق(تعلیقات). قم. بیدار.

طباطبایی، حکیم سید محمدسعید. بی‌تا. الحکم فی اصوال الفقه. بی‌جا.

طریحی، فخرالدین بن محمد. ۱۳۸۷٫ مجمع البحرین. قم. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

طوسی، نصیرالدین، ۱۳۷۶٫ اساس الاقتباس. مصحح مدرس رضوی. تهران. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ پنجم.

علیدوست، ابوالقاسم. ۱۳۸۳٫ فقه و عقل. تهران. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. چاپ دوم.

عمید زنجانی، عباسعلی. ۱۳۸۶٫ قواعد فقه(بخش حقوق عمومی). تهران. سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها(سمت). چاپ اول.

فیروزآبادی، سید مرتضی. ۱۴۰۰ق. عنایه الاصول. قم. انتشارات فیروزآبادی.

کاتوزیان، ناصر ۱۳۷۷٫ الف) فلسفه حقوق. ج اول. تهران. شرکت سهامی انتشار. چاپ اول.

ـــــــــــــ‌. ۱۳۷۷٫ ب) مبانی حقوق عمومی. تهران. نشر دادگستر. چاپ اول.

ـــــــــــــ‌. ۱۳۷۹٫ کلیات حقوق(نظریه عمومی). تهران. شرکت سهامی انتشار. چاپ اول.

ـــــــــــــ‌.. ۱۳۸۷٫ قواعد عمومی قراردادها. ج ۳٫ تهران. شرکت سهامی انتشار.

ـــــــــــــ‌. ۱۳۹۰٫ مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران. تهران. شرکت سهامی انتشار. چاپ هفتاد و هشتم.

کلسن، هانس. ۱۳۸۷٫ نظریه حقوقی ناب. ترجمه اسماعیل نعمت اللهی. قم. پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.

لاک، جان. بی‌تا. رساله‌ای درباب حکومت. ترجمه حمید عضدانلو. تهران. نشرنی.

موسوی العاملی، سید محمد بن علی. ۱۴۱۰ق. مدارک الاحکام فی شرح شرایع الاسلام. قم موسسه آل‌البیت‌(ع). لاحیاء التراث. الطبعه الاولی.

مطهری، مرتضی. ۱۳۵۷٫ عدل الهی. قم. انتشارات صدرا. چاپ دهم.

مظفر، محمد رضا. ۱۳۸۸٫ المنطق. قم. اسماعیلیان. چاپ سوم.

مقدس الاردبیلی، مولی احمد.۱۴۱۲ق. مجمع الفائده والبرهان(فی شرح ارشاد الاذهان). قم. مؤسسه النشر الاسلامی. الطبعهًْ الاولی.

مکارم شیرازی، ناصر. ۱۴۱۰ ه.ق. القواعد الفقهیه. قم. مدرسه الامام امیرالمؤمنین. چاپ دوم.

موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم. ‌۱۴۲۳ ه.ق. فقه القضا. قم. جامعهًْ المفید. چاپ دوم.

نائینی، محمد حسین. ۱۴۱۷ ه.ق. فوایدالاصول. ج ۴٫ قم. دفتر انتشارات اسلامی.

ـــــــــــــــــــ‌. ۱۳۶۱٫ تنبیه الامّهًْ و تنزیه الملّهًْ. تهران. شرکت سهامی انتشار. چاپ هشتم.

ـــــــــــــــــــ‌. ۱۳۶۸ش. اجودالتقریرات. ج۲٫ قم. انتشارات مصطفوی.

نجفی، محمدحسن. ۱۹۸۱م. جواهر الکلام فی شرح الشرایع الاسلام. بیروت. دارالحیاء التراث العربی.

نوحی، حمید رضا. ۱۳۸۶٫ قواعد فقهی در آثار امام خمینی. تهران. چاپ و نشر عروج. چاپ دوم.

واعظی، احمد. ۱۳۸۸٫ نقد و بررسی نظریه‌های عدالت. قم. انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. چاپ اول.

وکس، ریموند. ۱۳۸۹فلسفه حقوق. ترجمه باقر انصاری و مسلم آقایی طوق. تهران. انتشارات جاودانه. جنگل. چاپ اول.

هابز، توماس. ۱۳۸۱٫ لویاتان. ترجمه حسین بشیریه. تهران. انتشارات نشرنی.

هاشمی شاهرودی، سید محمود. ۱۴۰۵ق. بحوث فی علم الاصول. ج۴٫ قم. مکتب الاعلام الاسلامی. چاپ دوم.

یزدی، مولی عبدالله. ۱۴۱۲٫ الحاشیه علی تهذیب المنطق. قم. مؤسسه النشر الاسلامی. چاپ دوم.

Hart, H.L.A., The Concept of Law. Clarendon Press, 1961. 2nd end. By P. A. Bulloch and J. Raz (Clarendon Press, 1994).